(صفحه541)
مسائل پزشكى
عوارض درمان
سؤال 2040 :لطفاً راههاى رفع ضمانِ عوارضِ ناشى از درمان، در امر پزشكى را به صورت كلى بيان فرماييد.
ج: 1 ـ اگر پزشك با بيمار يا با ولىّ او (در صورتى كه بيمار غير بالغ يا بيهوش باشد) شرط عدم ضمان كند; و در عين حال كوتاهى و تقصير در معالجه نكند. و با دقت و احتياط عمل كند، مسؤول نيست.
2 ـ اگر پزشك دارويى را تعريف كند و مصرف آن را به اختيار خود بيمار بگذارد، مسؤول نيست.
3 ـ اگر پزشك بگويد; فلان دارو براى فلان درد خوب است، يا بگويد اگر فلان درد را دارى، فلان دارو برايش خوب است; كه بيمار به اختيار و فهم خود دارو را با درد خود منطبق بداند و مصرف كند، پزشك در برابر عوارض آن مسؤول نيست.
4 ـ اگر پزشك نسخه نوشت، و امر به مصرف دارو كرد، به نحوى كه بيمار از خود اختيارى نداشت و به اعتماد دستور پزشك دارو را تهيه و مصرف كرد (كه سبب اقوى از مباشر باشد) در اين فرض، پزشك مسؤول عوارض و خسارات است. مگر اينكه شرط عدم ضمان كند; و در عين حال دقت و احتياط لازم را بعمل آورد. (نوع معالجات از اين قسم مى باشد. ولى شرط عدم ضمان نمى كنند).
(صفحه542)
5 ـ اگر پزشك با دست خود به بيمار دوا بدهد، يا آمپول تزريق كند مسؤول است. مگر اينكه شرط عدم ضمان كند و احتياط لازم را بعمل آورد(1).
سؤال 2041 :با توجه به اينكه ممكن است جان بيمار به طور اورژانس (فورى) در خطر باشد، و زمانى جهت تعيين حساسيت فرد به دارويى خاص وجود نداشته باشد، اگر با تجويز دارو، بيمار به آن حساسيت پيدا كرده; دچار عوارض شديد و يا مرگ شود، آيا پزشك معالج در قبال اين عوارض، مسؤوليتى خواهد داشت؟
جواب: اگر تجويز دارو در حد اظهار عقيده و بيان تشخيصِ پزشك باشد، به اينكه بگويد به نظر من فلان دارو مفيد است و اختيار مصرف را با خود مريض، يا ولىّ او بگذارد، در اين صورت پزشك مسؤول نيست. و اگر پزشك با دست خود به مريض دارو بدهد، يا آمپول تزريق كند. يا امر كند كه فلان دارو را مصرف كنيد و به گفته او اعتماد كنند (كه متعارف چنين است) به نحوى كه در صورتِ رخ دادن عارضه، آن عارضه مستند به پزشك باشد، در اين صورت كه پزشك مسؤول است. مگر اينكه شرط كند كه اگر عارضه اى رخ داد ضامن نباشد; و در عين حال دقت و احتياط لازم را انجام دهد كه در اين صورت مسؤول نيست.
سؤال 2042 :اگر با توجه به علوم امروزى، امكان تعيين حساسيت يك دارو وجود نداشته باشد، آيا پزشك در صورت ايجاد عارضه مسؤول است؟
جواب: از آنچه در پاسخ سؤال قبلى نوشته شد، جواب اين سؤال نيز روشن مى شود.
سؤال 2043 :اگر فرصت و امكان آزمايش، وجود داشته باشد، اما به دلايل ديگرى همانند: هزينه اى كه به بيمار تحميل مى شود (و احياناً وى حاضر نيست)، امكاناتى كه براى ما وجود
1 ـ قال على اميرالمؤمنين عليه افضل صلوات المصلين: «من تطبّب او تبيطر فليأخذ البرائة من وليّه والاّ فهو له ضامن». (وسائل الشيعه ج 19، ص 194، باب 24 از ابواب موجبات ضمان، حديث 1).
و قال جعفربن محمد الصّادق عليه احسن التّحيّة والسّلام: «كل عامل اعطيته اجراً على ان يصلح فأفسد، فهو ضامن». (وسائل الشيعه، ج 13، ص 275، باب 29، از ابواب احكام اجاره حديث 19).
(صفحه543)
ندارد، و يا وقتى كه از بيمار مى گيرد، آزمايشات لازم صورت نگيرد و شخص دچار عارضه نيز گردد، در اين صورت آيا پزشك مسؤول است؟
جواب: اگر فرصت آزمايش هست و بيمار پول دارد و پزشك آزمايش را لازم مى داند، در اين فرض حق مداوا و معالجه ندارد و اگر فرصت نبود يا هزينه و امكانات وجود نداشت، در صورتى كه پزشك شرط عدم ضمان كند، مسؤول نخواهد بود.
سؤال 2044 :بطور كلى اگر (با توجه به علم امروزى) بدانيم يا احتمال بدهيم كه نجات جان بيمار وابسته به مصرف دارو يا داروهاى خاصى مى باشد كه مضرّند (و اين مضرّات به احتمال قوى براى همگان رخ خواهد داد) و با تجويز پزشك، شخص دچار يك يا چند مورد از اين عوارض شود، آيا پزشك مسؤول است؟
جواب: در صورتى كه پزشك بداند نجات جان بيمار بستگى به مصرف داروى مذكور دارد، يا گمان قوى و احتمال عقلايى قابل قبول به مفيد بودن آن دارو داشته باشد، با شرط عدم ضمان، مسؤول نيست.
سؤال 2045 :اگر دارويى نه براى نجات جان بيمار، بلكه جهت تسكين و مداواى بيماريهايى كه باعث آزار بيمار مى شوند (همانند تب، خارش، درد، زخم و...) مصرف شوند و بدانيم يا احتمال دهيم كه اين داروها مؤثّرند; و با توجه به اينكه اكثر داروهاى مؤثّر، در كوتاه يا دراز مدت داراى عوارض زيادى مى باشند، در صورت تجويز پزشك و ايجاد عارضه (كه گاهى بدتر از بيمارى اوليه مى باشد)، آيا پزشك مسؤوليتى به عهده خواهد داشت؟ (لازم به ذكر است شايعترين و بيشترين تجويز دارو در چنين مواردى صورت مى گيرد و لذا اهميّت فراوانى دارد).
جواب: با شرط عدم ضمان و رعايت اهم و مهمّ و با توجه دادن بيمار به عواقب احتمالى مصرف دارو، پزشك مسؤول نيست.
سؤال 2046 :اگر پزشك بنا به اصرار بيمار، دارويى تجويز كند و يا ساير اقدامات درمانى كه مضر است انجام دهد، در صورت ايجاد عارضه، مسؤول كيست؟
جواب: اصرار بيمار مجوز اقدام به معالجه نمى شود، و رفع مسؤوليت نمى كند;
(صفحه544)
و اگر پزشك اطمينان دارد كه داروى مضرّ با همه عوارض و مضراتش براى مريض لازم است و داروى بى ضرر، يا كم ضرر نيست. در اين صورت با شرط برائت و عدم ضمان اقدام كند و مسؤول نيست.
فراموشى و جهل پزشك
سؤال 2047 :با توجه به گستردگى بسيار زياد علوم پزشكى كه واقعاً امكان فراگيرى و بخاطر سپردن تمام بيماريها و تمامى داروهايى كه بر همه بيماريها مؤثرند، و نيز عوارض آنها وجود ندارد، اگر پزشك بخاطر فراموشى، بنا به حدس خود، چه در موارد اورژانس و چه غير اورژانس، جهت نجات جان و يا تسكين آلات بيمار، سهواً اقدام به تجويز دارويى غير مؤثر بر بيمارى كند، كه بيمار را متحمّل هزينه بيهوده و يا عوارض جانبى كند، در اين صورت آيا پزشك مسؤول و مديون است؟ (در صورتى كه امكان ارجاع به متخصص ديگرى هم نباشد).
جواب: در صورتى كه به حدس و گمان تجويز دارو كرده و احتمال عقلايى و قوى بر مفيد بودن دارو نمى داده، مسؤول است. خصوصاً اگر شرط برائت نكرده باشد، و اگر تجويز داروى مضر بر اثر سهو و نسيان باشد، با شرط عدم ضمان، مسؤول نيست.
سؤال 2048 :اگر پزشك بخاطر فراموشى انواع و علايم بيماريها (بخاطر گستردگى موضوع)، بيمارىِ شخص را تشخيص ندهد، و لذا نداند داروى مناسب چيست; و در نتيجه اصلا دارويى تجويز نكند; در صورتى كه بيمارى تشديد و يا منجر به مرگ گردد، اين پزشك در چه حدى مسؤول است؟ (در صورتى كه امكان ارجاع به متخصص ديگرى هم نباشد).
جواب: اگر پزشك علايم بيمارى، يا داروها را فراموش كرده و نمى تواند تشخيص دهد، حق معالجه ندارد و مسؤوليتى هم ندارد. ولى اگر علايم مرض مشترك بين چند مرض است و مرض قابل تشخيص نيست و نياز به مصرف چند نوع دارو دارد; تا يكى مؤثر واقع شود; (بدون اينكه داروها و علايم بيمارى را فراموش كرده باشد) در اين صورت كه دسترسى به پزشك متخصص نيست، مى تواند با شرط عدم ضمان، مداوا كند، و با احتمال نجات جان بيمار، با شرط
(صفحه545)
برائت، لازم به اقدام است. و اگر عارضه اى رخ داد، مسؤول نيست.
سؤال 2049 :اگر بخاطر كمبود امكانات تشخيصى كافى، تشخيص ممكن نگردد و مداواى لازم صورت نگيرد و بيمارى تشديد يا منجر به مرگ شود، آيا پزشك معالج مسؤول است؟
جواب: در مرحله اول لازم است بيمار را به پزشك ديگرى ارجاع و راهنمايى كند. و در صورت عدم متخصّص، اگر احساس كرد كه تأخير معالجه براى بيمار خطر دارد و احتمال قوى بر تأثير مداوا بدهد; لازم است مداوا كند; و با شرط عدم ضمان، مسؤول نيست.
سؤال 2050 :اگر تشخيصِ بيمارى به درستى صورت گيرد; ولى داروى مؤثر در دسترس نباشد و يا بسيار گران باشد و بيمار قادر به تهيه آن نباشد، آيا پزشك معالج ملزم به تهيه آن دارو به هرطريق ممكن براى بيمار مى باشد؟
جواب: در فرض مذكور، اگر جان بيمار در معرض خطر باشد، پزشك و ديگران ملزم هستند، به نحو واجب كفايى، داروى مورد نياز را به هرطريق ممكن تهيه كنند و بيمار را نجات دهند.
سؤال 2051 :با توجه به اينكه اگر بخواهيم طبابت پزشك را با توجه به مشكلات فوق، و در صورت مواجهه، با اين مشكلات، تنها در صورتى مجاز بدانيم كه وى در اين زمينه ها داراى تخصص و تجربه كافى باشد; عملا مسائل درمان با اختلال كامل روبرو خواهد شد. زيرا اولا: هر پزشكى تا رسيدن به اين تخصص و تجربه كافى; بايد همان مراحل اوليه را طى كند (كه همان دوران بدون تجربه و تخصص است) و ثانياً: به علت جمعيت زياد، امكانات كم، فرصتهاى ناكافى و دهها علل ديگر (حداقل در كشور ايران) نمى توان انتظار داشت; پزشكانى ـ كه از ابتدا كاملا مسلط باشند ـ به طبابت بپردازند. با توجه به مقدمه فوق و موضوعات مطرح شده در كليه سؤالهاى قبل، مسائل مهم ذيل مطرح مى شود:
الف ـ در مواردى كه پزشك داروى مؤثر بر بيمارى يا عوارض خطرناك آن را فراموش كرده، و فرصت و امكانات كافى جهت دسترسى به اطلاعات كافى يا پزشك متخصص ديگرى نيز ندارد.
(صفحه546)
ب ـ مطمئن است كه داروى خاصى براى بيمارى مفيد است، و همچنين مطمئن است و يا احتمال مى دهد كه در صورت تجويز آن دارو عوارضى خفيف و يا شديدتر از خود بيمارى و حتى مرگ در اثر اين دارو، گريبانگير اين بيمار خواهد شد. (كه البته موارد الف و ب شامل مسائل تشخيصى نيز مى باشد).
آيا پزشك در اين حالات مى تواند مريض را به حال خود بگذارد و چنين فرض كند كه: گويا پزشكى موجود نبوده و قضا و قدر الهى هرچه باشد بر او جارى خواهد شد. و بدين ترتيب خود را در معرض خطر مؤاخذه مادى و معنوى حاصل از عوارض احتمالى و هزينه هاى نابجاى آن قرار ندهد، و كار وى را به خداوند واگذارد كه يا خود بهبودى نسبى يابد و فرصت تحقيقات بعدى فراهم گردد، و يا به تدريج دچار عوارض شديد و مرگ گردد؟
اصولا در چنين مواردى كه پزشك واقعاً نمى داند كه براى نجات جان يا رفع و تسكين آلام يك بيمار چه كارى انجام دهد; وظيفه او چيست؟ درمانهاى بدون اطمينان و غير قابل اعتماد؟ (كه ممكن است خود آنها باعث مرگ يا عوارض شديدتر شوند) و يا عدم هرگونه اقدام درمانى؟
آيا اگر پزشك با اقدام به درمان نامطمئن، موجب خسارت و مرگ مريض گردد; مسؤول است؟
آيا اگر اقدام به هيچ درمانى نكند (با توجه به علل و توضيحات فوق)، مسؤوليتى متوجه اوست؟
اين موضوع با توجه به اين نكته كه گاهى، فرصت هيچ گونه مشورت يا ارجاع بيمار به پزشكان متخصص و آگاه ديگرى وجود ندارد، مطرح است.
(در خاتمه جهت روشن شدن موضوع، مثالى ذكر مى شود: گاهى پزشكى كه داراى تجربه كافى نيست با بيمارى در حالت بيهوشى، مواجه مى شود كه نمى داند اين بيمار در اثر كمبود يا ازدياد قند بدنش، دچار بيهوشى شده است، در اين حالت طبيعى است كه درمان كاملا متناقض است و باعث اشتباه پزشك مى شود.
جواب: پزشكى، مانند ساير فنون و دانشها مراتب متعدّد دارد; و اگر طبابت و مداوا پيش از رسيدن به حد تخصّص جايز نباشد ـ همانگونه كه در سؤال اشاره
(صفحه547)
شده ـ مسائل درمان با اختلال و كندى روبرو مى شود. و پزشك متخصص هم پيدا نخواهد شد، با صرف نظر از لوازم مذكوره، هر پزشكى در حد معلوماتى كه دارد، مى تواند بيمار را با دقت معاينه و داروى مورد اطمينان و مفيد را تجويز كند و براى رفع مسؤوليت، شرط عدم ضمان كند. پاسخ فروع مورد سؤال به شرح ذيل است:
الف ـ فراموشى دارو و عوارض بيمارى دو قسم است: 1 ـ پزشك مى داند نام و خصوصيات داروها را و عوارض بيماريها را فراموش كرده است. 2 ـ متوجه فراموشى خود نيست و خصوصيات داروها و عوارض بيماريها را در ذهنش مخلوط كرده، كه جواب اين دو فرض در جواب سؤال 2047 و 2048 گذشت ملاحظه شود.
ب ـ اگر پزشك اطمينان دارد كه داروى خاصى براى مريض مفيد است و احتمال مى دهد كه عوارض جنبى دارد; و يا مى داند عوارض سبك جنبى دارد; بايد مريض را مداوا كند، و شرط عدم ضمان كند. و اگر احتمال مى دهد كه دارو مفيد است و احتمال عوارض نيز مى دهد; ولى عوارض جبران پذير است، با شرط عدم ضمان مى تواند بيمار را درمان كند و مسؤول نيست. و در اين دو صورت اگر امكان ارجاع به پزشك ديگر نيست و مداوا نكردن براى بيمار خطر دارد، بر پزشك واجب است مداوا كند; و شرعاً نمى تواند او را به حال خود واگذارد، و جهت رفع مسؤوليت، شرط عدم ضمان كند و اگر اطمينان دارد كه عوارض جنبى دارو شديد و خطرناك است، حق مداوا ندارد و اگر مداوا كند مسؤول است. و در اين صورت، شرط عدم ضمان هم رفع مسؤوليت و ضمان نمى كند.
اما راجع به قسمت آخر سؤال، بايد گفت: در هر موردى كه پزشك ديگرى نيست، و پزشك اطمينان دارد كه اگر مريض را به حال خود واگذارد مى ميرد، و از سويى مرض و بيمارى را، يا دارو را صددرصد تشخيص نمى دهد، بايد بيمار را با داروهايى كه احتمال مى دهد مفيد است مداوا كند و براى رفع مسؤوليت، شرط عدم ضمان كند.
(صفحه548)
روشهاى درمان
سؤال 2052 :در صورتى كه داروهاى كاملا مؤثر، به هر علتى در دسترس نباشد، آيا پزشك مى تواند داروهايى را كه احتمال مى دهد، مؤثر باشند، تجويز كند؟ در صورت عدم موفقيت، آيا پزشك در قبال عوارض احتمالى اين داروها و يا هزينه بيهوده اى كه بر بيمار تحميل شده، مسؤول و مديون است؟
جواب: با احتمال مؤثر بودن داروهاى موجود و اهميت مداوا، مى تواند تجويز دارو بكند و با شرط عدم ضمان، مسؤول نيست.
سؤال 2053 :گاهى اوقات (مثل برخى عفونتهاى نه چندان مهم) پزشك جهت تسريع بهبودى بيمار، يا اطمينان از اينكه داروى تجويزىِ وى بسيار قوى است و در مورد خيلى از عفونتها مى تواند مؤثر باشد، و يا به خاطر اينكه از هزينه درمان بيمار و مراجعات مكرر وى بكاهد، اقدام به تجويز داروهايى مى كند كه ضررهاى آنها كاملا شديد بوده و به اثبات رسيده است; و اين در حالى است كه شايد بتوان از طريق داروهاى ديگر كه ضرر بسيار كمترى دارند (ولى ممكن است با عدم اطمينان كامل و هزينه زيادتر همراه باشند) بيمار را معالجه كرد، با چنين فرضى، بهترين كار چيست؟ انتخاب راه سريع و پرخطر يا راه كم خطر و احياناً نامؤثر؟
جواب: بستگى به تميز و تشخيص پزشك دارد، هريك از دو راه را كه بهتر دانست، انتخاب كند.
سؤال 2054 :در برخى بيماريها (همانند فشار خون بالا، به علت عوامل ناشناخته ايجاد كننده آن)، طبق روش معمول (كه اجراى آن طبق علوم روز ضرورى است)، يك يا چند دارو، بكار برده مى شود، و در صورت عدم تأثير، داروهاى ديگرى بكار برده مى شود، الى آخر. با توجه به اينكه اين داروها از يك طرف، در همه افراد مؤثر نيستند و ممكن است نسبت به شخصى، در درمانهاى اوليه و نسبت به شخصى ديگر در درمانهاى آخر مؤثر باشند. و از طرف ديگر، هريك از داروها داراى عوارضِ خاصى هستند، آيا پزشك معالج (كه در حقيقت داروهاى مختلف را به ترتيب در مورد بيمار آزمايش مى كند) در قبال هزينه اضافه يا عوارض داروها مسؤول است؟
جواب: در فرض مذكور، اگر پزشك كوتاهى نكند و با دقت كامل بيمار را به
(صفحه549)
وسيله داروها مداوا كند، با شرط برائت و عدم ضمان، مسؤول نيست.
سؤال 2055 :اگر بدانيم يا احتمال زياد بدهيم، كه يك بيمار در اثر نوعى بيمارى (مثل برخى سرطانها) بزودى خواهد مُرد; آيا مجازيم فقط براى افزايش طول عمر وى (هرچند به مدت كوتاه) روشهاى درمانى خطرناك و بسيار پرعارضه (مثل شيمى درمانى كه گاهى عوارض آن شديدتر از بيمارى اوليه است) را تجويز كنيم؟
جواب: اگر با معالجه، مقدار قابل توجهى كه عرفاً صدق ادامه حيات كند، بر عمر بيمار افزوده مى شود، لازم است معالجه و تجويز دارو شود; و با شرط برائت هم ضمانى و مسؤوليتى براى پزشك نيست.
سؤال 2056 :گاهى اوقات مطمئن هستيم كه نوعى بيمارى، بيمار را به زودى خواهد كشت; از طرفى مى دانيم كه يك عمل درمانى (مثل جراحى) ممكن است يكى از دو حالت بهبودى و افزايش عمر بيمار، يا تسريع در مرگ وى گردد. وظيفه ما در چنين حالتى چيست؟
جواب: در صورتى كه اميد به بهبود بيمار، با عمل درمانى و جراحى داريد; بايد عمل كنيد و با شرط عدم ضمان، مسؤول نيستيد.
درمان خانمهاى باردار
سؤال 2057 :اگر پزشك (با توجه به گستردگى موضوع) نداند و يا فراموش كرده باشد كه دارو يا روش تشخيصى وى براى خانمهاى باردار يا شيرده مضر است، مسؤوليت پزشك در صورت ايجاد عارضه در جنين يا مادر، در چه حدّ است؟
جواب: اگر پزشك متوجه است كه نمى داند، حق مداوا ندارد و اگر جهل مركب يا فراموشى عارض وى شده، با شرط عدم ضمان، مسؤول نيست.
سؤال 2058 :اگر پزشك دارو يا روش تشخيصى را كه در حال حاضر كاملا غير مضر شناخته شده، به خانم باردارى توصيه كند; اما بعداً مشخص گردد اين اعمال براى مادر يا جنين، كاملا مضر بوده اند (همانطور كه اين مورد در تاريخ پزشكى رخ داده است)، آيا پزشك در قبال عوارض حاصله از اين موارد، مسؤوليتى به عهده خواهد داشت؟
(صفحه550)
جواب: در صورتى كه پزشك كوتاهى نكند و با دقت كامل بيمار را با داروهايى كه غير مضر شناخته شده، مداوا كند و شرط عم ضمان نيز بكند و بعداً كشف خلاف شود; مسؤول نيست.
سؤال 2059 :با توجه به اينكه باردارى، در هفته هاى اول، از روى ظواهر و گاهى با روشهاى ساده، چندان قابل تشخيص نيست و از طرفى بيشترين عوارض خطرناك روشهاى درمانى ـ تشخيصىِ مضر، در همين زمان (آن هم به صورت اختلالات شديد در جنين) رخ مى دهد. بنابراين چون به خاطر كمبود امكانات يا عدم فرصت كافى يا عدم تمايل بيمار به صرف هزينه هاى تشخيص باردارى، يا عدم اطلاع وى از باردارى خود و جواب منفى وى در مورد پرسش پزشك از باردارى، و حتّى گاهى عدم امكان تشخيص به وسيله روشهاى مدرن بخاطر جوابهاى منفى كاذب آزمايشات، پزشك نمى تواند تشخيص دهد، و يا نمى داند كه بيمار باردار است، روشهاى تشخيصىِ درمانى مختلف را براى وى به كار مى گيرد; حال در صورت ايجاد عارضه در مادر يا جنين، آيا پزشك معالج مسؤول است؟
جواب: اگر فرصت تأخير و يا امكان ارجاع به غير نباشد و پزشك معاينات لازم را انجام دهد و در عين حال شرط عدم ضمان كند، نسبت به عوارض حاصله براى مادر، مسؤول نيست. و نسبت به جنين هم اگر شرط برائت كند ـ خصوصاً با پدر او ـ مسؤول نيست. ولى اگر احتمال باردارى زن را مى داده و شرط برائت از پدر نكرده، احوط اين است كه نسبت به عوارض مربوط به جنين، با پدر او تصالح كند.
سؤال 2060 :به طور كلى آيا جواب منفى خانم بيمار، در مورد پرسش پزشك از حاملگى وى (چه خود بداند باردار است و به هرعلتى نگويد و چه نداند كه باردار است) از پزشك معالج در قبال عوارض احتمالى، رفع مسؤوليت مى كند؟
جواب: اگر از گفته خانم، اطمينان حاصل كرده و دقت لازم را كرده است; با شرط عدم ضمان، مسؤول نيست. و اگر عوارض مربوط به جنين باشد; احوط تصالح با پدر است.
سؤال 2061 :اگر پزشك از باردارى بيمار سؤال نكند، و وى هم متذكر نشود، مسؤوليت
(صفحه551)
عوارض احتمالى به عهده كيست؟
جواب: اگر سؤال نكردن پزشك كوتاهى و بى توجّهى به حساب آيد، پزشك مسؤول است و شايد شرط عدم ضمان هم رفع مسؤوليت نكند.
آزمايشگاه و مسائل آن
سؤال 2062 :با توجه به اينكه تشخيصِ بسيارى از بيماريها يا اختلالات به وسيله آزمايش امكان پذير است و از طرفى هميشه امكان اشتباه در آزمايشگاه و تفسير آزمايشها، هميشه وجود دارد، در صورت اشتباه آزمايشگاه و در نتيجه معالجه اشتباه پزشك، مسؤول خسارات و عوارض احتمالى كيست؟
جواب: اگر خسارات و عوارض مستند به آزمايشگاه و نقص و نارسايى آن بوده، مسؤول آزمايشگاه است و اگر مستند به پزشك باشد، وى مسؤول است. مگر اينكه شرط عدم ضمان كرده باشد. كه در اين صورت، مسؤول، خود بيمار يا ولىّ او مى باشد و ربطى به پزشك ندارد.
سؤال 2063 :در بسيارى از بيماريها و اختلالات جسمانى، پزشك دستور انجام راديوگرافى، سى تى اسكن و... مى دهد كه مطمئناً (به خصوص براى برخى افراد) مضر مى باشند، گرچه گاهى ممكن است اين آزمايشات باعث تشخيص قطعى، نشوند; اما مى توانند هميشه كمك كننده باشند، به هرحال در فرض فوق، مسؤوليت پزشك در صورت ايجاد عوارض آزمايشها; تا چه حدّى است؟
جواب: در صورتى كه پزشك دقت كامل كرده و تشخيص دهد كه آزمايش لازم است و اهميت دارد و در عين حال بيمار را از عوارض احتمالى آگاه و شرط عدم ضمان كند، در اين صورت پزشك هيچ مسؤوليتى ندارد.
سؤال 2064 :گاهى اوقات، پزشك تنها جهت احتياط و مطمئن شدن در جهت تشخيص و يا ردّ يك بيمارى احتمالى (مثل سل) دستور راديوگرافى مى دهد، تا يك بيمارى مخفى احتمالى را كشف كند، آيا پزشك در ايجادِ عوارض احتمالى و هزينه بيهوده درمان، مسؤول است؟
(صفحه552)
جواب: اگر راديوگرافى براى تميزدادن بيمارى ضرورت دارد، با شرط عدم ضمان، پزشك مسؤول نيست.
شرط عدم ضمان
سؤال 2065 :بطور كلى و در تمامى روشهاى تشخيصى و درمانى، اگر پزشك قبل از انجام هرعملى، به بيمار خود و يا ولىّ او (اگر بيمار بالغ يا عاقل نباشد) متذكر شود كه اين روشها، از يك طرف ممكن است بى فايده باشند (و وقت و مال او را به هدر دهند) و از طرف ديگر ممكن است عوارض متفاوتى براى او داشته باشند، و بدين ترتيب با ذكر اين مطالب، پزشك قبل از هرگونه معاينه و دستور روشهاى تشخيصى و درمانى و تجويز دارو از خود كاملا در قبال خسارات و عوارض احتمالى سلب مسؤوليت كند; و بيمار چه از روى ناچارى و چه از روى تمايل و يا به ظاهر از روى تمايل، اين شرط را قبول كند، آنگاه در صورت اشتباه سهوى پزشك، هزينه هاى بيهوده، يا عوارض ناشى از روشهاى تشخيصى و درمانى متوجه بيمار شود، آيا پزشك مسؤول است؟ (در صورتى كه وى حداكثر تلاش خود را نيز بكند).
جواب: در صورت اشتباه و سهو و نسيان، پزشك، مسؤول هزينه و عوارض حاصله مى باشد; مگر اينكه شرط عدم ضمان، حتى با سهو و اشتباه، كند. و در عين حال اگر تحميل هزينه و حصول عوارض، مستند به او باشد، احوط تصالح با بيمار است. هرچند شرط عدم ضمان نموده باشد.
سؤال 2066 :اگر پزشك روش يا دارويى را تعريف كند و بگويد اين دارو براى فلان بيمارى، مفيد است و يا بگويد درمان، مترتّب به فلان دارو است; بدون آنكه بيمار را وادار به مصرف آن دارو كند، در اين حالت آيا در صورت عدم تأثير يا عوارض دارو، پزشك مسؤول يا مديون است؟
جواب: ظاهراً مسؤول نيست.
سؤال 2067 :در دو فرض فوق، اگر بيمار يا ولىّ او، شرط را قبول نكردند، آيا پزشك مى تواند بيمار را رها كند؟
جواب: بلى; مى تواند رها كند و ارجاع به غير دهد.
(صفحه553)
سؤال 2068 :در دو فرض سابق، آيا بايد با تك تك بيماران شرط كرد و با امضاى پرسشنامه مربوطه، يا گذاشتن اطلاعيه در مراكز درمانى (مبنى بر اينكه مراجعه بيماران نشانگر قبول اين شرايط است) يا به اطلاع رساندن، حتى از طريق رسانه هاى گروهى كه (مراجعه شما نزد پزشك به معنى قبول اين شرايط است)، از پزشك رفع مسؤوليت شرعى مى شود؟ به طور مثال اگر قبل از عمل جراحى، بيمار مجبور به امضاى شرايطى باشد كه در صورت ناموفق بودن جراحى، وى هيچگونه حق و حقوقى بر جراح و بيمارستان ندارد، آيا كافى است؟
جواب: بايد بيمار را آگاه كرد، و اگر او پس از آگاهى، امور مذكوره را بطور كامل قبول و پرسشنامه مربوطه را امضا كند، كافى است. والا از پزشك سلب مسؤوليت نمى شود. خصوصاً در عمل جراحى.
سؤال 2069 :در دو فرض سابق اگر بيمار، كاملا بيهوش باشد، آيا مى توان از خويشان بالغ وى اجازه گرفت و يا با آنها شرط عدم ضمان كرد؟
جواب: در صورتى كه خويش، ولى شرعى نباشد، نمى تواند اجازه بدهد و اجازه غير ولىّ، مفيد نيست، مگر اينكه با اجازه دهنده در ضمن عقد اجاره، يا عقد لازم ديگرى شرط كنند كه هرگاه ضرر و زيانى پيش آمد، بر عهده او باشد. و در عين حال مسأله خالى از اشكال نيست.
سؤال 2070 :در دو فرض سابق، اگر بيمار كاملا بيهوش باشد و در حال حاضر هيچ شخصِ بالغ يا نابالغ كه خويشاوند وى، باشد; نيز در دسترس نباشد، و از طرفى جان بيمار در خطر فورى باشد، جهت اجازه و شرط چه بايد كرد؟ آيا مى توان طبق وظيفه پزشكى هرگونه اقدام ممكن را بدون اجازه انجام داد؟ اگر سهواً با اقدامات غير مؤثر در مرگ بيمار، تسريع شود، آيا مسؤوليت بر گردن پزشك معالج خواهد بود؟ و اگر به خاطر خوف از عدم تأثير درمان، و كمك به تسريع مرگ، و مديون شدن، پزشك هيچ كارى انجام ندهد، آيا مسؤول خواهد بود؟ (زيرا مشاهده شده است گاهى اجل شخصى فرا رسيده، ولى علت مرگ را به غلط به پزشك معالج وى نسبت مى دهند).
جواب: در فرض سؤال، پزشك بايد درمان را جهت نجات جان بيمار شروع
(صفحه554)
كند. و شرعاً جايز نيست بيمار را رها كند. و اگر معلوم شود كه ضرر و عوارض وارده مستند به پزشك است، وى مسؤول خواهد بود. هرچند كه اگر تقصير نكرده باشد; ظاهراً مسؤول نباشد. به دليل: ماعلى المحسنين من سبيل، و معتبره سكونى، و صحيحه حلبى(1) على الظاهر از اين صورت و امثال آن منصرف مى باشند، و احوط اين است كه در چنين مواردى از حاكم شرع، يا عدول مؤمنين استجازه شود.
دارو و تحقيقات جديد
سؤال 2071 :در اثر كشفيات و يا نتايج تحقيقات جديد، در مورد جنبه هاى مختلف علوم پزشكى، روشهاى تشخيصى يا درمانى جديد، داروهاى متفاوت و جديد يا مواد غذايى مؤثر جديد، براى انواع بيماريها پيشنهاد مى شود و برعكس، برخى روشها يا داروها يا مواد قبلى كاملا غير مؤثر، مضر و بى فايده معرفى مى شوند. آيا پزشك در قبال عوارض يا هزينه هاى بيهوده ناشى از روشهايى كه در گذشته مطرح بوده اند (اما كسى نمى دانسته كه آنها مضر يا بى فايده اند، ولى همين روشها امروزه بى فايده يا مضر شناخته شده اند) مسؤول مى باشد؟
جواب: مسؤوليت تكليفى و شرعى ندارد و ضمان هم، در صورتى كه از گفته كاشفين جديد، يقين به مضرّ بودن داروهاى گذشته پيدا نشود، ندارد. اما اگر فرضاً دارو موجب ضرر مالى و يا جانى بيمار شده و بيمار فوت كرده، در صورتى كه بدانند علّت آن همان داروها بوده و پزشك هم شرط عدم ضمان نكرده، ظاهراً مسؤول و مديون مى باشد.
سؤال 2072 :با توجه به اينكه گروههاى بسيار زيادى در جهان مشغول تحقيق هستند و نتايج كار خود را دائماً اعلام مى كنند، و از طرفى افراد اين گروهها ممكن است برخى از لحاظ علمى، برخى از لحاظ اخلاقى و صداقت و برخى از لحاظ هردو مورد كاملا قابل تأييد نباشند، (به عبارت بهتر هيچ تضمينى نيست كه نتيجه اعلام شده تحقيق با واقعيات كاملا منطبق باشد) و از طرف ديگر هيچ مرجع واحدى، در مورد تأييد يا ردّ تحقيقات وجود ندارد و يا اگر هم
1 ـ ر.ك: ص 542، ذيل مسأله 2040.
(صفحه555)
موجود باشد، مدت زيادى طول مى كشد كه نتيجه صحيح كار ارائه شود، در چنين شرايطى، اگر نتيجه تحقيقاتى كه در رسانه ها و مجلات اعلام مى شود، با روشهاى قبلى ما (كه به فايده كامل و قطعى آنها اطمينان نداريم) مغاير باشد و يا مكمّل آنها باشد، وظيفه ما چيست؟ عمل به روشهاى قبلى يا جديد؟
جواب: عمل به روشهاى جديد، اگر مكمل قبلى ها باشد و مطمئن باشند كه ضرر قابل اعتنايى براى بيمار ندارد، صحيح و بلامانع است. و اگر مغايرت دارند، بايد به آنچه اطمينان هست عمل كنند.
سؤال 2073 :اگر اين كشفيات جديد، خيلى ديرتر از زمان كشف به اطلاع پزشك برسند و قبل از اطلاع، طبيعتاً به همان روشهاى قبلى عمل شود; آيا پزشك در قبال عوارض يا هزينه هاى بيهوده روشهاى قبلى، مسؤول است؟
جواب: جواب اين سؤال از جواب سؤال 2070 معلوم مى شود و ظاهراً هزينه هاى بيهوده، ضمان ندارد و اگر در اثر آن روشها و داروها عارضه اى رخ داده در صورتى كه شرط عدم ضمان نكرده باشند، مسؤول هستند. ولى يقين به اينكه سبب عوارض همانها بوده، معمولا پيدا نمى شود.
سؤال 2074 :اگر بخاطر عدم وجود امكانات كافىِ اطلاع رسانى، اطلاعات جديد به پزشك نرسد و وى هيچگاه مطلع نگردد، آنگاه مسؤوليت بى فايده بودن روشهاى قبلى بر عهده كيست؟
جواب: اگر پزشك با دقت كافى و معاينات لازم، عمل كرده است، با شرط عدم ضمان مسؤول نيست.
سؤال 2075 :نظر به اينكه بخاطر سپردن كاملِ همان روشهاى قبلى نيز در دوران دانشجويى امكان پذير نيست، چه رسد به روشهاى جديد، آيا پزشك مى تواند به همان روشهاى قبلى اكتفا كند؟ و يا فقط در حدى كه وقت محدودش اجازه مى دهد، به فراگيرى آنها بپردازد؟ دراين صورت اگر متوجه مسائل مهم جديد نشود; آيا مسؤوليتى بر عهده اوست؟
جواب: البته فرا گرفتن روشهاى جديد خوب و گاهى لازم است و اگر پزشك
(صفحه556)
احتمال بدهد كه با ارجاع بيمار به پزشكى كه روشهاى جديد را فرا گرفته، صلاح است; بهتر است به او ارجاع دهد. درهرحال اگر با دقت معاينه و به اندازه معلومات فعلى خود، مداوا كند و شرط عدم ضمان كند، مسؤول نيست.
حق ويزيت
سؤال 2076 :اگر پزشك، سعى خود را در مداواى بيمار انجام دهد، ولى بيمار بهبودى نيابد، آيا پزشك نسبت به هزينه درمانى كه بيمار قبلا پرداخته (حق ويزيت) مديون است؟
جواب: اگر پزشك با بيمار قرارداد بسته و وعده مداوا و بهبودى داده است، بايد حق ويزيت را برگرداند، و اگر بنابراين بوده كه معاينه كند و طبق تشخيص، نسخه بنويسد و حق ويزيت در مقابل معاينه و نوشتن نسخه بوده، پزشك مديون نيست، و متعارف بين پزشكان، قسم دوم است.
سؤال 2077 :با توجه به اينكه حق طبابت (همانند حق وكالت و مواردى از اين قبيل و برخلاف اجناس كه داراى قيمت خاصى هستند) از لحاظ مادّى، غير قابل تعيين مى باشد. به نظر حضرتعالى بهترين راه تعيين ميزان حق طبابت چيست؟
جواب: بهترين راه اين است كه اختيار را با بيماران بگذارند و هر بيمارى طبق توانش و مطابق هزينه هاى ديگر روزمرّه خود، حقّ طبابت را بدهد، چرا كه درآمد افراد و مصارف روزانه آنها فرق زيادى دارد، و هركس به قدر وسع و توانش وظيفه دارد. گذشته از اين پزشكان متفاوت هستند، و مراتبى دارند كه بايد تخصص و زحمات و كارآيى آنان درنظر گرفته شود، و نيز مراجعين و بيماران هم مختلف و بعضى تهيدست مى باشند، كه پزشك بايد مراعات حال آنها را بكند و در عوض از ثروتمندها و توانگران، بيشتر بگيرد كه تلافى شود. و چه بهتر كه از طبقه محروم جامعه، حق ويزيت نگيرد. و شايسته است توانگران وقتى فهميدند، خود جبران كنند.
سؤال 2078 :آيا دريافت حق طبابت، قبل از بهبود بيمارى (طبق روش مرسوم) صحيح است؟
(صفحه557)
جواب: بستگى به رضايت و قرارداد پزشك و بيمار دارد، اگرچه اين قرارداد، بطور كلى و متعارف باشد.
تماس با نامحرم
با توجه به اينكه معاينه، تنها شامل اندازه گيرى نبض، حرارت و فشار خون نيست; بلكه طبق نظريات علوم پزشكى (در كتابهاى نشانه شناسى) بايد شامل: «نگاه، لمس، دق، سمع، و نيز معاينات فيزيكى خاص در مورد تمامى اعضا و جوارح» (كه معمولا از روى لباس امكان پذير نيست) در مورد هر بيمارى و در هر شرايطى، براى تشخيصِ ساده بسيارى از بيماريها، عدم تحميل هزينه هاى اضافى ناشى از آزمايشات متعدد بر بيمار، تسريع تشخيص و كاستن از خطرات تشخيص به وسيله راههاى ديگر است. لذا وظيفه پزشكى، انجام هريك را ايجاب مى كند. و در صورت عدم انجام، گاه تشخيصى كه به راحتى بايد صورت گيرد، انجام نمى شود و با عدم تشخيص، بيمارى پيشرفت مى كند و جان بيمار در معرض خطر قرار مى گيرد. نظر به اينكه در فتاواى مراجع بزرگوار آمده است كه اگر پزشك خانم در دسترس باشد، جايز نيست بيمار خانم به پزشك مرد مراجعه كند، خواهشمند است در موارد زير بفرماييد:
سؤال 2079 :اگر بيمار خانمى كه جانش در خطر است به تنها پزشك يك روستاى دورافتاده كه مرد است مراجعه كند، آيا اين پزشك مجاز است هرگونه معاينه ضرورى را در مورد بيمار انجام دهد؟
جواب: اگر مرض سنگينى است و مداواى مريض و تشخيص مرض، بستگى به معاينه مذكور در سؤال دارد، معاينه مانعى ندارد. خلاصه در موارد ناچارى كه حفظ جان بيمار، متوقف بر لمس و نظر پزشك است، و خانم پزشك در دسترس نيست، و پزشك محرم هم وجود ندارد، و حتى راهى براى محرم شدن مثل عقد موقت نباشد، نظر و لمس به قدر ضرورت گناه ندارد، بلكه گاهى لازم مى شود.
سؤال 2080 :در فرض قبل، اگر جان بيمار در خطر نباشد; بلكه يك بيمارى خفيف يا متوسط وجود داشته باشد; آيا بيمار خانم حتماً بايد به پزشك خانم در شهر مراجعه كند و يا در
(صفحه558)
همان جا پزشكِ مرد مجاز است با انجام معاينات ضرورى، اقدام به تشخيص و درمان كند؟
جواب: اگر مداوا متوقف بر معاينه و لمس و نظر به بدن بيمار باشد، و بردن به شهر امكان عادى داشته باشد، بايد به دكتر زن مراجعه كند. و اگر مداوا بدون نظر و لمس بدن ممكن است، پزشك مرد مى تواند مداوا كند و رفتن به شهر لزومى ندارد.
سؤال 2081 :همانطور كه مستحضر مى باشيد تخصصهاى علوم پزشكى بسيار زياد است و متخصصين خانم در هر رشته معمولا (در حال حاضر در ايران بجز در برخى رشته ها) يا نادر يا كم مى باشند، لذا در شهرهاى كوچك و بزرگ نيز يا بخاطر تعداد زياد بيماران و تعداد كم پزشك و يا تحميل هزينه گزاف، (همانطور كه بسيار شايع است) خانمهاى بيمار به پزشك مرد مراجعه مى كنند، در اين صورت وظيفه پزشكِ مورد مراجعه چيست؟ اگر بتواند و يا احتمال دهد كه مى تواند با معاينات مختلف و ضرورى بيمارى را تشخيص و درمان كند، آيا مكلّف است چنين كارى را انجام دهد؟ يا بايد وى را به يك پزشك خانم ارجاع دهد؟ (در شرايطى كه خيلى از بيماران، به دلايل فوق قادر به اين كار نيستند) و در صورت ارجاع و تأخير در تشخيص و درمانِ بيمارى، آيا اين پزشك مسؤول نيست؟
جواب: در موارد اضطرارى، به قدرى كه درد، شناسايى شود و اطمينان حاصل شود، مانعى ندارد.
سؤال 2082 :اگر پزشك مرد، ناچاراً مجبور به معاينه خانم بيمار شد و يا برعكس خانم بيمار ناچار به مراجعه به پزشك مرد شد، با توجه به اينكه در صورت رعايت كامل مسائل شرعى و اخلاقى در معاينه كامل خانمها، شايد بتوان گفت بيش از 90% معاينات كه در كتب پزشكى به انجام آنها تأكيد شده است، بايد انجام نگيرند، اگر با معاينه سطحى و غير كامل، بيمارى وى صحيح تشخيص داده نشد و درمان كامل صورت نگرفت، آيا پزشك مسؤول است؟ اگر مسؤول است چاره چيست؟ آيا مى تواند برخلاف مسائل شرعى عمل كند؟ (تذكر اين نكته ضرورى است كه پزشكان متخصص و مجرب بدون احتياج به معاينات كامل ممكن است بتوانند تشخيص و درمان انجام دهند، اما براى افراد كم تجربه و دانشجويان، تا رسيدن به اين مرحله، زمان زيادى لازم است).
(صفحه559)
جواب: اگر امكان ارجاع به پزشك مماثل نباشد، و با ترك معاينه ترس بر جان بيمار باشد، لازم است اقدام به معاينات پزشكى كند، و در حدّ ضرورت و ناچارى عدم رعايت مسائل شرعى، مانعى ندارد و مسؤوليت شرعى منتفى است.
سؤال 2083 :اگر با يكسرى تمهيدات لازم بتوانيم در سطح كشور، موفق به جداسازى مراكز درمانى خواهران از برادران بشويم، با توجه به اينكه هر پزشكى در طول دوران دانشجويى خود بايد (هرچند مختصر) از انواع و اقسام اختلالات و بيماريها چه در مورد آقايان و چه خانمها آگاهى يافته و آموزش ببيند (اعم از انجام معاينات كامل، آگاهى از بيماريهاى زنان و چگونگى انجام زايمان سالم و...) و با توجه به اينكه در مورد دانشجويان، اين موارد بيشتر آموزشى هستند تا درمانى، (يعنى ممكن است نجات جان بيمار در همان زمان وابسته به آن نباشد، اما بوسيله اين آموزش كه در بيمارستانهاى آموزشى صورت مى گيرد، دانشجو براى مراحل طبابت، كه نياز آينده بيماران است، آماده مى شود) و از اين رو هريك از دانشجويان در دوره هاى مختلف، ملزم و مجبور به گذراندن واحدهاى درسى در تمامى بخشهاى بيمارستان، اعم از زنان و مردان، و فراگيرى تمامى مسائل و امتحان دادن در پايان دوره مى باشند (تا بتوانند در نهايت، فارغ التحصيل موفقى باشند)، با در نظر گرفتن تمامى اين شرايط، بفرماييد تكليف و وظيفه دانشجو چيست؟ آيا مى تواند بخاطر رعايت مسائل شرعى، از فراگيرى كامل بسيارى مسائل بگذرد و در نتيجه در گذراندن واحدهاى درسى ناموفق باشد؟ و يا در هر شرايطى و با هروسيله اى، بايد به فراگيرى صحيح كارش بپردازد تا در آينده كمتر دچار مشكل شود؟ و بطور كلى چگونه مى توان بين وظيفه پزشكى و دانشجويى (كه در كتب پزشكى، برانجام آنها تأكيد شده) و وظيفه شرعى و اسلامى (كه طبيعتاً نبايد با وظيفه پزشكى تناقض داشته باشد) جمع كرد؟
جواب: عدم رعايت مسائل شرعى، جهت فراگيرى مسائل پزشكى، در حدّى كه حفظ جان (و سلامتى و مداواى) بيماران، اگرچه در آينده، متوقّف بر آنها باشد، جايز است ولى تجاوز از حدّ ضرورت و ناچارى، جايز نمى باشد. و در اين جهت فرقى بين دختر و پسر،زن و مرد نيست.
سؤال 2084 :در صورت لزوم، به طور كلى (چه پزشك خانم در دسترس باشد و چه نباشد)
(صفحه560)
لمس بدن خانم بيمار از روى لباس، چه صورتى دارد؟
جواب: در صورتى كه مفسده نداشته باشد و لازم باشد، ظاهراً جايز است.
سؤال 2085 :در صورت لزوم، مشاهده و لمس موهاى خانم بيمار، جهت معاينه، توسط پزشك مرد چه صورتى دارد؟
جواب: با نبودن پزشك زن متخصص، به مقدار ضرورت و ناچارى جايز است.
سؤال 2086 :با توجه به انيكه جهت معاينه ساده پروستات، حتماً بايد از طريق مقعد، بيمار را مورد بررسى قرار داد، تا تشخيص قطعى بيماريهاى پروستات داده شود، همچنين در بسيارى از بيماريهاى ادرارى ـ تناسلى، مشاهده و گاهى لمس عورت ضرورى است، آيا در چنين مواردى پزشك مرد، مى تواند بيمار مرد را بدون اشكال شرعى معاينه كند؟ اگر با عدم انجام اين معاينه، متوجه بيمارى نشود و بيمارى (مثلا سرطان) پيشرفت كند; آيا پزشك مسؤول است؟ (با توجه به اينكه استفاده از آينه، هميشه امكان پذير نيست و در ضمن عمل لمس را نيز بايد با ديد كامل و با دست انجام داد).
جواب: اگر با دستكش ممكن است و اطمينان حاصل مى شود، دستكش بكار برده شود و اگر تشخيص درد، متوقف است به نگاه كردن و دست كشيدن، به مقدار ضرورت جايز است و اگر كوتاهى كند و معاينه لازم را به هر طريق ممكن، انجام ندهد، مسؤول است.
سؤال 2087 :طبق نظرات علوم پزشكى، يكى از معايناتى كه امروزه در هر بيمارى (بخصوص در بيماريهاى ادارى ـ تناسلى) جزء معاينات اصلىِ اوليه به شمار مى آيد (گرچه در انجام آن، متأسفانه يا خوشبختانه مسامحه مى شود) عملى به نام «توشِه رِكتال» (يك نوع معاينه نظرى و لمسى از طريق مقعد) مى باشد. و نيز يكى از دقيقترين روشهاى تعيين درجه حرارت فرد از طريق مقعد مى باشد، با توجه به اين موضوعات و اينكه اين معاينات، گاهى بخاطر احتياط در جهت تشخيص يا رد برخى بيماريها انجام مى شود و گاهى در تشخيص برخى بيماريها بسيار مؤثر و روش كم خرج و ساده اى به نظر مى آيد، آيا پزشك مرد مجاز
|
