صفحه 167
مسأله : اگر در نماز جمعه يا نماز ظهر روز جمعه عمداً سوره قل هوالله احد يا سوره قل يا أيها الكافرون بخواند اگرچه به نصف نرسيده باشد بنابر احتياط واجب نمى تواند آن را رها كند و سوره جمعه و منافقين را بخواند.
مسأله : اگر در نماز، غير سوره قل هوالله احد و قل يا أيها الكافرون سوره ديگرى بخواند تا به نصف نرسيده مى تواند رها كند و سوره ديگرى بخواند.
مسأله : اگر مقدارى از سوره را فراموش كند يا از روى ناچارى مثلاً به واسطه تنگى وقت يا جهت ديگر نشود آن را تمام كند مى تواند آن سوره را رها كند و سوره ديگرى بخواند اگرچه از نصف گذشته باشد يا سوره اى را كه مى خواند قل هوالله احد يا قل يا أيها الكافرون باشد.
مسأله : بر مرد واجب است حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند بخواند، و بر مرد و زن واجب است حمد و سوره نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانند.
مسأله : مرد بايد در نماز صبح و مغرب و عشا مواظب باشد كه تمام كلمات حمد و سوره حتى حرف آخر آنها را بلند بخواند.
مسأله : زن مى تواند حمد و سوره نماز صبح و مغرب و عشا را بلند يا آهسته بخواند ولى اگر نامحرم صدايش را بشنود بنابر احتياط واجب بايد آهسته بخواند.
مسأله : اگر در جائى كه بايد نماز را بلند خواند عمداً آهسته بخواند يا در جائى كه بايد آهسته خواند عمداً بلند بخواند نمازش باطل است ولى اگر از روى فراموشى يا ندانستن مسأله باشد صحيح است و اگر در بين خواندن حمد و سوره هم بفهمد اشتباه كرده لازم نيست مقدارى را كه خوانده دوباره بخواند.
مسأله : اگر كسى در خواندن حمد و سوره بيشتر از معمول صدايش را بلند كند مثل آنكه آنها را با فرياد بخواند نمازش باطل است.
مسأله : انسان بايد نماز را ياد بگيرد كه غلط نخواند و كسى كه به هيچ قسم نمى تواند صحيح آن را ياد بگيرد بايد هرطور كه مى تواند بخواند و احتياط مستحب آن است كه نماز را به جماعت بجا آورد.
مسأله : كسى كه حمد و سوره و چيزهاى ديگر نماز را به خوبى نمى داند و
صفحه 168
مى تواند ياد بگيرد چنانچه وقت نماز وسعت دارد بايد ياد بگيرد و اگر وقت تنگ است بنابر احتياط واجب در صورتى كه ممكن باشد بايد نمازش را به جماعت بخواند.
مسأله : احتياط مستحب آن است كه براى ياد دادن واجبات نماز مزد نگيرد ولى براى مستحبات آن اشكال ندارد.
مسأله : اگر يكى از كلمات حمد يا سوره را نداند يا عمداً آن را نگويد يا به جاى حرفى حرف ديگر بگويد مثلاً به جاى (ض) (ظ) بگويد يا جائى كه بايد بدون زير و زِبَر خوانده شود زير و زبر بدهد يا تشديد را نگويد نماز او باطل است.
مسأله : اگر اطمينان داشته باشد كه حمد و سوره و اذكار واجب نماز را به صورت صحيح مى خواند و بعد متوجه شود كه غلط بوده نمازهايى را كه خوانده صحيح است و قضا ندارد هرچند احتياط مستحب آن است كه قضا كند. اما اگر احتمال غلط بودن حمد و سوره و ساير اذكار واجب نماز را مى داده و سهل انگارى كرده و نماز خوانده و بعد متوجه شده كه غلط بوده نمى تواند به نمازهايى كه خوانده اكتفا كند. و اگر به جهت لهجه خاصى كه دارد نتواند نماز خود را به صورت عربى صحيح بخواند به همان مقدار كه قدرت دارد بخواند و صحيح است.
مسأله : اگر زير و زِبَر كلمه اى را نداند بايد ياد بگيرد ولى اگر كلمه اى را كه وقف كردن آخر آن جايز است هميشه وقف كند ياد گرفتن زير و زبر آن لازم نيست و نيز اگر نداند مثلا كلمه اى به (س) است يا به (ص) بايد ياد بگيرد و چنانچه دو جور يا بيشتر بخواند كه يكى از آن دو غلط و داخل در كلام زائد است مثل آنكه در اهدناالصراط المستقيم، مستقيم را يك مرتبه با سين و يك مرتبه با صاد بخواند نمازش باطل است.
مسأله : اگر در كلمه اى واو باشد و حرف قبل از واو در آن كلمه ضمه داشته باشد و حرف بعد از واو در آن كلمه همزه (ء) باشد مثل كلمه سوء بهتر است آن واو را مد بدهد يعنى آن را بكشد و همچنين اگر در كلمه اى الف باشد و حرف قبل از الف در آن كلمه زبر داشته باشد و حرف بعد از الف در آن كلمه همزه باشد مثل جاء بهتر است الف آن را بكشد و نيز اگر در كلمه اى (ى) باشد و حرف قبل از (ى) در آن كلمه زير داشته باشد و حرف بعد از (ى) در آن كلمه همزه باشد مثل جىء بهتر آن است (ى) را با مد بخواند و
صفحه 169
اگر بعد از اين واو و الف و (ى) به جاى همزه (ء) حرفى باشد كه ساكن است يعنى زير و زبر و ضمه ندارد باز هم بهتر آن است كه اين سه حرف را با مد بخواند مثلاً در ولاالضّالّين كه بعد از الف حرف لام ساكن است بهتر آن است كه الف آن را با مد بخواند.
مسأله : اقوى اين است كه لازم نيست در نماز وقف به سكون و وصل به حركت را مراعات نمايد لذا اگر زير يا زبر يا پيش آخر كلمه اى را بگويد و بين آن كلمه و كلمه بعدش فاصله دهد مثلاً بگويد الرحمن الرحيم و ميم الرحيم را زير بدهد و بعد قدرى فاصله دهد و بگويد مالك يوم الدين. يا اين كه زير يا زبر يا پيش كلمه اى را نگويد و آن كلمه را به كلمه بعد بچسباند مثل آنكه بگويد الرحمن الرحيم و ميم الرحيم را زير ندهد و فوراً مالك يوم الدين را بگويد نماز باطل نيست.
مسأله : در ركعت سوم و چهارم نماز مى تواند فقط يك حمد بخواند يا سه مرتبه تسبيحات اربعه بگويد يعنى سه مرتبه بگويد سُبْحانَ اللهِ وَالْحَمْدُللهِ وَلااِلهَ اِلاّاللهُ وَاللهُ اَكْبَرَ و احتياط واجب آن است كه سه مرتبه تسبيحات اربعه را بگويد و مى تواند در يك ركعت حمد و در ركعت ديگر تسبيحات بگويد و بهتر است در هر دو ركعت تسبيحات بخواند.
مسأله : در تنگى وقت بايد تسبيحات اربعه را يك مرتبه بگويد.
مسأله : بر مرد و زن واجب است كه در ركعت سوّم و چهارم نماز، حمد و تسبيحات را آهسته بخواند.
مسأله : اگر در ركعت سوّم و چهارم، حمد بخواند بنابر احتياط واجب بايد بسم الله آن را هم آهسته بگويد خصوصاً براى مأموم و كسى كه نمازش را فرادا مى خواند.
مسأله : كسى كه نمى تواند تسبيحات را ياد بگيرد يا درست يا صحيح بخواند بايد در ركعت سوّم و چهارم حمد بخواند.
مسأله : كسى كه در دو ركعت اوّل نماز به خيال اينكه دو ركعت آخر است تسبيحات بگويد چنانچه پيش از ركوع بفهمد بايد حمد و سوره را بخواند، و بنابر احتياط مستحب بعد از نماز سجده سهو براى تسبيحات زيادى انجام بدهد و اگر در ركوع بفهمد نمازش صحيح است.
مسأله : اگر در دو ركعت آخر نماز به خيال اينكه در دو ركعت اول است حمد
صفحه 170
بخواند يا در دو ركعت اول نماز با اينكه گمان مى كرده در دو ركعت آخر است حمد بخواند چه پيش از ركوع بفهمد و چه بعد از آن نمازش صحيح است.
مسأله : اگر در ركعت سوم يا چهارم مى خواست حمد بخواند اما تسبيحات به زبانش آمد، يا مى خواست تسبيحات بخواند حمد به زبانش آمد در چنين صورتى اقوى آن است آن را رها كند و دوباره حمد يا تسبيحات را بخواند، ولى اگر عادتش خواندن چيزى بوده كه به زبانش آمده و در خزانه قلبش آن را قصد داشته مى تواند همان را تمام كند و نمازش صحيح است.
مسأله : كسى كه عادت دارد در ركعت سوم و چهارم تسبيحات بخواند اگر بدون قصد مشغول حمد خواندن شود اقوى آن است كه آن را رها كند و دوباره حمد يا تسبيحات را بخواند.
مسأله : در ركعت سوم و چهارم مستحب است بعد از تسبيحات استغفار كند مثلاً بگويد: اَسْتَغْفِرُاللهَ رَبّى وَاَتوُبُ اِلَيْه يا بگويد: «اللّهُمَّ اغْفِرْلى» و اگر به گمان آنكه حمد يا تسبيحات را گفته مشغول گفتن استغفار شود و شك كند كه حمد يا تسبيحات را خوانده يا نه، به شك خود اعتنا ننمايد و اگر نمازگزار پيش از خم شدن براى ركوع در حالى كه مشغول گفتن استغفار نيست شك كند كه حمد يا تسبيحات را خوانده يا نه به شك خود اعتنا كند و تسبيحات را بگويد.
مسأله : اگر در ركوع ركعت سوّم يا چهارم يا در حال رفتن به ركوع شك كند كه حمد يا تسبيحات را خوانده يا نه به شك خود اعتنا نكند.
مسأله : هرگاه شك كند كه آيه يا كلمه اى را درست گفته يا نه اگر به چيزى كه بعد از آن است مشغول نشده، بنابر احتياط واجب بايد آن آيه يا كلمه را به طور صحيح بگويد و اگر به چيزى كه بعد از آن است مشغول شده چنانچه آن چيز ركن باشد مثل آنكه در ركوع شك كند كه فلان كلمه از سوره را درست گفته يا نه بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر ركن نباشد مثلاً موقع گفتن اَللهُ الصَّمَدْ شك كند كه قُل هُوَاللهُ احد را درست گفته يا نه باز هم مى تواند به شك خود اعتنا نكند ولى اگر احتياطاً آن آيه يا كلمه را به طور صحيح بگويد اشكال ندارد و اگر چند مرتبه هم شك كند مى تواند چند بار
صفحه 171
بگويد اما اگر به وسواس برسد و باز هم بگويد بنابر احتياط واجب بايد نمازش را دوباره بخواند.
مسأله : مستحب است در ركعت اول پيش از خواندن حمد بگويد اَعوُذُبِاللهِ مِنَ الشَّيْطانِ الرَّجيم، و در ركعت اول و دوم نماز ظهر و عصر اگر امام جماعت است «بسم الله» را بلند بگويد و در حال فرادى آهسته بگويد و حمد و سوره را شمرده بخواند و در آخر هر آيه وقف كند يعنى آن را به آيه بعد نچسباند و در حال خواندن حمد و سوره به معناى آيه توجه داشته باشد. اگر نماز را به جماعت مى خواند بعد از تمام شدن حمد امام و اگر فرادى مى خواند بعد از آنكه حمد خودش تمام شد بگويد: اَلْحَمْدُللهِ ربِّ الْعالَمينَ، و بعد از خواندن سوره «قل هوالله احد» يك يا دو يا سه مرتبه «كَذلِكَ اللهُ رَبّى» يا «كَذلِكَ اللهُ رَبُّنا» بگويد و بعد از خواندن سوره كمى صبر كند بعد تكبير پيش از ركوع را بگويد يا قنوت را بخواند.
مسأله : مستحب است در تمام نمازها در ركعت اول بعد از حمد سوره «انا انزلناه» و در ركعت دوّم سوره قل هوالله احد را بخواند.
مسأله : مكروه است انسان در تمام نمازهاى يك شبانه روز سوره «قل هوالله احد» را نخواند.
مسأله : خواندن سوره قل هوالله احد را به يك نفس، مكروه است. چنانكه خواندن حمد هم با يك نفس، مكروه است.
مسأله : سوره اى را كه در ركعت اوّل خوانده، مكروه است كه در ركعت دوم بخواند ولى اگر سوره قل هوالله احد را در هر دو ركعت بخواند مكروه نيست.
ركـوع
مسأله : در هر ركعت بعد از قرائت بايد به اندازه اى خم شود كه بتواند دست را به زانو بگذارد و اين عمل را ركوع مى گويند.
مسأله : اگر به اندازه ركوع خم شود ولى دستها را به زانو نگذارد خلاف احتياط است پس احتياط آن است كه دستها را به روى زانو بگذارد گرچه ظاهر اين است كه
صفحه 172
واجب نيست.
مسأله : هرگاه ركوع را به طور غير معمول بجا آورد مثلاً به چپ يا راست خم شود اگرچه دستهاى او به زانو برسد صحيح نيست.
مسأله : قيام متصل به ركوع واجب و ركن است يعنى اين كه نمازگزار بايد از حالت ايستاده با قصد ركوع براى ركوع خم شود لذا اگر به قصد كار ديگرى خم شود مثلاً براى برداشتن چيزى يا به قصد سجده خم شود و متوجه شود كه ركوع نكرده در اين صورت بايد مستقيم بايستد و بعد به ركوع برود و اگر قبل از ايستادن ركوع به جا آورد چون قيام متصل به ركوع را مراعات نكرده نمازش باطل است.
مسأله : خم شدن بايد به قصد ركوع باشد پس اگر به قصد كار ديگرى مثلاً براى كشتن جانور خم شود نمى تواند آن را ركوع حساب كند بلكه بايد بايستد و دوباره براى ركوع خم شود و به واسطه اين عمل، ركن زياد نشده و نماز باطل نمى شود.
مسأله : كسى كه دست يا زانوى او با دست و زانوى ديگران فرق دارد مثلاً دستش خيلى بلند است كه اگر كمى خم شود به زانو مى رسد يا زانوى او پائين تر از مردم ديگر است كه بايد خيلى خم شود تا دستش به زانو برسد بايد به اندازه معمول خم شود.
مسأله : كسى كه نشسته ركوع مى كند بايد به قدرى خم شود كه صورتش مقابل زانوها برسد و بهتر است به قدرى خم شود كه صورت نزديك جاى سجده برسد.
مسأله : انسان هر ذكرى در ركوع بگويد كافى است ولى بايد از سه مرتبه «سبحان الله» يا يك مرتبه «سبحان ربى العظيم وبحمده» كمتر نباشد.
مسأله : ذكر ركوع بايد دنبال هم و به عربى صحيح گفته شود و مستحب است آن را سه يا پنج يا هفت مرتبه بلكه بيشتر بگويند.
مسأله : در ركوع بايد به مقدار ذكر واجب بدن آرام باشد و در ذكر مستحب هم اگر آن را به قصد ذكرى كه براى ركوع دستور داده اند بگويند بنابر احتياط واجب بايد بدن آرام باشد.
مسأله : اگر موقعى كه ذكر واجب ركوع را مى گويد بى اختيار به قدرى حركت كند كه از حال آرام بودن بدن، خارج شود بنابر احتياط واجب بعد از آرام گرفتن بدن دوباره
صفحه 173
ذكر را بگويد ولى اگر كمى حركت كند كه از حال آرام بودن بدن خارج نشود يا انگشتان را حركت دهد اشكال ندارد.
مسأله : اگر پيش از آنكه به مقدار ركوع خم شود و بدن آرام گيرد عمداً ذكر ركوع را بگويد نمازش باطل است.
مسأله : اگر پيش از تمام شدن ذكر واجب عمداً سر از ركوع بردارد نمازش باطل است و اگر سهواً سر بردارد چنانچه پيش از آنكه از حال ركوع خارج شود يادش بيايد كه ذكر ركوع را تمام نكرده، بايد در حال آرامى بدن دوباره ذكر را بگويد و اگر بعد از آنكه از حال ركوع خارج شد يادش بيايد نماز او صحيح است.
مسأله : اگر نتواند به مقدار ذكر در ركوع بماند، در صورتى كه بتواند پيش از آنكه از حد ركوع بيرون رود ذكر را بگويد بايد در آن حال ذكر را بگويد و اگر نتواند بنابر احتياط در حال برخاستن ذكر را بگويد.
مسأله : اگر به واسطه مرض و مانند آن نتواند در ركوع آرام بگيرد، نماز صحيح است ولى بايد پيش از آنكه از حال ركوع خارج شود ذكر واجب يعنى «سُبْحانَ رَبِّىَ الْعَظيمِ وَبِحَمْدِهِ» يا سه مرتبه «سُبْحانَ اللهِ» را بگويد.
مسأله : هرگاه نتواند به اندازه ركوع خم شود بايد به چيزى تكيه دهد و ركوع كند و اگر موقعى هم كه تكيه داده نتواند به طور معمول ركوع كند بايد به هر اندازه مى تواند خم شود و اگر هيچ نتواند خم شود بايد موقع ركوع بنشيند و نشسته ركوع كند و احتياط مستحب آن است كه نماز ديگرى هم بخواند و براى ركوع آن با سر اشاره نمايد.
مسأله : كسى كه مى تواند ايستاده نماز بخواند اگر در حال ايستاده يا نشسته نتواند ركوع كند بايد ايستاده نماز بخواند و براى ركوع با سر اشاره كند و اگر نتواند اشاره كند بايد به نيت ركوع چشم ها را هم بگذارد و ذكر آن را بگويد و به نيت برخاستن از ركوع چشمها را باز كند و اگر از اين هم عاجز است بايد در قلب نيت ركوع كند و ذكر آن را بگويد.
مسأله : كسى كه نمى تواند ايستاده يا نشسته ركوع كند و براى ركوع فقط مى تواند در حالى كه نشسته است كمى خم شود يا در حالى كه ايستاده است با سر اشاره كند
صفحه 174
احتياط واجب اين است كه يك نماز ايستاده نماز بخواند و براى ركوع با سر اشاره نمايد، ونماز ديگرى هم بخواند و موقع ركوع آن بنشيند و هر قدر مى تواند براى ركوع خم شود.
مسأله : اگر بعد از رسيدن به حد ركوع و آرام گرفتن بدن سر بردارد و دو مرتبه به قصد ركوع به اندازه ركوع خم شود نمازش باطل است، و نيز اگر بعد از آنكه به اندازه ركوع خم شد و بدنش آرام گرفت به قصد ركوع به قدرى خم شود كه از اندازه ركوع بگذرد و دوباره به ركوع برگردد نمازش باطل است.
مسأله : بعد از تمام شدن ذكر ركوع بايد راست بايستد و بعد از آنكه بدن آرام گرفت به سجده رود و اگر عمداً پيش از ايستادن يا پيش از آرام گرفتن بدن به سجده رود نمازش باطل است.
مسأله : اگر ركوع را فراموش كند و پيش از آنكه به سجده برسد يادش بيايد بايد بايستد بعد به ركوع رود و چنانچه به حالت خميدگى به ركوع برگردد نمازش باطل است.
مسأله : اگر بعد از آنكه پيشانى به زمين برسد يادش بيايد كه ركوع نكرده بنابر احتياط واجب بايد بايستد و ركوع را بجا آورد و نماز را تمام كند و دوباره بخواند و اگر در سجده دوم يادش بيايد، نمازش باطل است و بايد آن را از سر بگيرد.
مسأله : مستحب است پيش از رفتن به ركوع در حالى كه راست ايستاده تكبير بگويد و در ركوع زانوها را به عقب دهد و پشت را صاف نگهدارد و گردن را بكشد و مساوى پشت نگهدارد و بين دو قدم را نگاه كند و پيش از ذكر يا بعد از آن صلوات بفرستد و بعد از آنكه از ركوع برخاست و راست ايستاد در حال آرامى بدن بگويد سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حمده.
مسأله : مستحب است در ركوع، زنها دست را از زانو بالاتر بگذارند و زانوها را به عقب ندهند.
سجــود
مسأله : نمازگزار بايد در هر ركعت از نمازهاى واجب و مستحب بعد از ركوع دو سجده كند. و سجده آن است كه پيشانى و كف دو دست و سر دو زانو و سر دو
صفحه 175
انگشت بزرگ پاها را به زمين بگذارد.
مسأله : دو سجده روى هم يك ركن است كه اگر كسى در نماز واجب عمداً يا از روى فراموشى هردو را ترك كند، يا دو سجده ديگر به آنها اضافه نمايد، نمازش باطل است.
مسأله : اگر عمداً يك سجده كم يا زياد كند نماز باطل مى شود و اگر سهواً يك سجده كم كند حكم آن بعداً گفته خواهد شد.
مسأله : اگر پيشانى را عمداً يا سهواً به زمين نگذارد، سجده نكرده است. اگرچه جاهاى ديگر به زمين برسد ولى اگر پيشانى را به زمين بگذارد و سهواً جاهاى ديگر را به زمين نرساند، يا سهواً ذكر نگويد سجده صحيح است.
مسأله : در سجده هر ذكرى بگويد كافى است به شرط آنكه مقدار ذكر از سه مرتبه «سُبْحانَ الله» يا يك مرتبه «سُبْحانَ ربىّ الاَعلى وَبِحَمْدِهْ» كمتر نباشد و مستحب است «سُبْحانَ ربىّ الاَعلى وَبِحَمْدِهْ» را سه يا پنج يا هفت مرتبه بگويد.
مسأله : در سجود بايد به مقدار ذكر واجب بدن آرام باشد و موقع گفتن ذكر مستحب هم بنابر احتياط اگر آن را به قصد ذكرى كه براى سجده دستور داده اند بگويد آرام بودن بدن لازم است.
مسأله : اگر پيش از آنكه پيشانى به زمين برسد و بدن آرام بگيرد عمداً ذكر سجده را بگويد يا پيش از تمام شدن ذكر عمداً سر از سجده بردارد نماز باطل است.
مسأله : اگر پيش از آنكه پيشانى به زمين برسد و بدن آرام گيرد سهواً ذكر سجده را بگويد و پيش از آنكه سر از سجده بردارد بفهمد اشتباه كرده بايد دوباره در حال آرام بودن، ذكر را بگويد.
مسأله : اگر بعد از آنكه سر از سجده برداشت بفهمد كه پيش از آرام گرفتن بدن، ذكر را گفته يا پيش از آنكه ذكر سجده تمام شود سر برداشته نمازش صحيح است.
مسأله : اگر موقعى كه ذكر سجده را مى گويد يكى از هفت عضو را عمداً از زمين بردارد نماز باطل مى شود ولى موقعى كه مشغول گفتن ذكر نيست اگر غير پيشانى جاهاى ديگر را از زمين بردارد دوباره بگذارد اشكال ندارد.
صفحه 176
مسأله : اگر پيش از تمام شدن ذكر سجده سهواً پيشانى را از زمين بردارد نمى تواند دوباره به زمين بگذارد و بايد آن را يك سجده حساب كند، ولى اگر جاهاى ديگر را سهواً از زمين بردارد بايد دو مرتبه به زمين بگذارد و ذكر را بگويد.
مسأله : بعد از تمام شدن ذكر سجده اوّل بايد بنشيند تا بدن آرام گيرد و دوباره به سجده رود.
مسأله : جاى پيشانى نمازگزار بايد از جاى زانوها و از جاى انگشتانش پست تر و بلندتر از چهار انگشت بسته نباشد.
مسأله : در زمين سراشيب كه سراشيبى آن درست معلوم نيست احتياط آن است كه جاى پيشانى نمازگزار از جاى انگشتهاى پا و سر زانوهاى او بيش از چهار انگشت بسته بلندتر نباشد و سزاوار نيست اين احتياط ترك شود.
مسأله : اگر پيشانى را سهواً به چيزى بگذارد كه از جاى انگشتهاى پا و سر زانوهاى او بلندتر از چهار انگشت بسته است، چنانچه بلندى آن به قدرى است كه نمى گويند در حال سجده است مى تواند سر را بردارد و به چيزى كه بلندى آن به اندازه چهار انگشت يا كمتر است بگذارد و مى تواند سر را بر روى آنچه به اندازه چهار انگشت يا كمتر است بكشد، و اگر بلندى آن به قدرى است كه مى گويند در حال سجده است احتياط واجب آن است كه پيشانى را از روى آن بروى چيزى كه بلندى آن به اندازه چهار انگشت بسته يا كمتر است بكشد، و اگر كشيدن پيشانى ممكن نيست بنابر احتياط واجب بايد نماز را تمام كند و دوباره بخواند.
مسأله : بايد بين پيشانى و آنچه بر آن سجده مى كند چيزى نباشد پس اگر مُهر به قدرى چرك باشد كه پيشانى به خود مُهر نرسد سجده باطل است، ولى اگر مثلاً رنگ مهر تغيير كرده باشد اشكال ندارد.
مسأله : در سجده بايد كف دست را بر زمين بگذارد ولى در حال ناچارى پشت دست هم مانعى ندارد، و اگر پشت دست ممكن نباشد بايد مچ دست را بگذارد و چنانچه آن را هم نتواند بايد تا آرنج هرجا را كه مى تواند بر زمين بگذارد و اگر آن هم ممكن نيست گذاشتن بازو كافى است.
صفحه 177
مسأله : در سجده بايد دو انگشت بزرگ پاها را به زمين بگذارد و احتياط واجب اين است كه سر دو انگشت بر زمين گذاشته شود و اگر انگشت هاى ديگر را، يا روى پا را به زمين بگذارد يا به واسطه بلند بودن ناخن سر شست به زمين نرسد نماز باطل است. و قرار گرفتن انگشت هاى ديگر پا همراه انگشت بزرگ بر روى زمين مانعى ندارد.
مسأله : كسى كه مقدارى از شست پايش بريده، بايد بقيه آن را به زمين بگذارد و اگر چيزى از آن نمانده يا اگر مانده خيلى كوتاه است، بايد بقيه انگشتان را بگذارد و اگر هيچ انگشت ندارد بايد هر مقدار از پا باقى مانده، به زمين بگذارد.
مسأله : اگر به طور غير معمول سجده كند مثلاً سينه و شكم را به زمين بچسباند و يا پاها را دراز كند اگرچه هفت عضوى كه گفته شد به زمين برسد بايد بنابر احتياط واجب نماز را دوباره بخواند.
مسأله : مُهر يا چيزى ديگرى كه بر آن سجده مى كند بايد پاك باشد. ولى اگر مثلاً مهر را روى فرش نجس بگذارد، يا يك طرف مُهر نجس باشد و پيشانى را به طرف پاك آن بگذارد اشكال ندارد.
مسأله : اگر در پيشانى دمل و مانند آن باشد چنانچه ممكن است بايد با جاى سالم پيشانى سجده كند، و اگر ممكن نيست بايد زمين را گود كند و دُمل را در گودال و جاى سالم را به مقدارى كه براى سجده كافى باشد بر زمين بگذارد.
مسأله : اگر دُمل يا زخم تمام پيشانى را گرفته باشد بايد به يكى از دو طرف پيشانى سجده كند و اگر ممكن نيست به چانه و اگر به چانه هم ممكن نيست بنابر احتياط واجب بايد به هرجاى از صورت ممكن است سجده كند و اگر به هيچ جاى از صورت ممكن نيست بايد با جلو سر سجده نمايد.
مسأله : كسى كه نمى تواند پيشانى را به زمين برساند بايد به قدرى كه مى تواند خم شود و مهر يا چيز ديگرى را كه سجده بر آن صحيح است روى چيز بلندى گذاشته و پيشانى را طورى بر آن بگذارد كه بگويند سجده كرده است ولى اگر مُهر را بالا بياورد و به پيشانى بچسباند سجده صحيح نيست. اما كف دست ها و زانوها و انگشتان پا را به طور معمول بايد به زمين بگذارد.
صفحه 178
مسأله : كسى كه هيچ نمى تواند خم شود بايد براى سجده بنشيند و با سر اشاره كند و اگر نتواند بايد با چشمها اشاره نمايد، و در هردو صورت احتياط آن است كه اگر مى تواند مهر را بلند كند و بر پيشانى بگذارد، و اگر با سر يا چشمها هم نمى تواند اشاره كند بايد در قلب نيّت سجده كند و بنابر احتياط واجب با دست و مانند آن براى سجده اشاره نمايد.
مسأله : كسى كه نمى تواند بنشيند، بايد ايستاده نيّت سجده كند و چنانچه مى تواند براى سجده با سر اشاره كند و اگر نمى تواند با چشمها اشاره نمايد (يعنى آن را به قصد سجده مى بندد و به نيّت سر برداشتن باز مى كند)، و اگر اين را هم نمى تواند در قلب نيّت سجده كند، و بنابر احتياط واجب با دست و مانند آن براى سجده اشاره نمايد.
مسأله : اگر پيشانى بى اختيار از جاى سجده بلند شود، چنانچه ممكن باشد نبايد بگذارد دوباره به جاى سجده برسد و اين يك سجده حساب مى شود چه ذكر سجده را گفته باشد يا نه و اگر نتواند سر را نگهدارد و بى اختيار دوباره به جاى سجده برسد روى هم يك سجده حساب مى شود و اگر ذكر نگفته باشد بايد بگويد.
مسأله : جائى كه انسان بايد تقيّه كند مى تواند بر فرش و مانند آن سجده كند و لازم نيست براى نماز به جاى ديگر برود ولى اگر در آن مكان حصير يا سنگ يا چيزى كه سجده بر آن صحيح است وجود دارد و بتواند طورى بر آن سجده كند كه خلاف تقيه نباشد بايد بر آن سجده نمايد.
مسأله : اگر روى چيزى كه بدن روى آن آرام نمى گيرد سجده كند باطل است ولى روى تشك پر يا چيز ديگرى كه بعد از سر گذاشتن و مقدارى پائين رفتن آرام مى گيرد سجده كند اشكال ندارد.
مسأله : اگر انسان ناچار شود كه در زمين گِل نماز بخواند چنانچه آلوده شدن بدن و لباس براى او مشقتى كه معمولاً تحمل نمى شود ندارد، بايد سجده و تشهّد را به طور معمول به جا آورد و اگر مشقّت دارد مى تواند در حالى كه ايستاده، براى سجده با سر اشاره كند و تشهّد را ايستاده بخواند و اگر سجده و تشهّد را به طور معمول هم به جا آورد، نمازش صحيح است.
صفحه 179
مسأله : بعد از سجده دوّم در جائى كه تشهّد واجب نيست مثل ركعت سوّم نماز ظهر و عصر و عشا بهتر است لحظه اى بنشيند سپس براى ركعت بعد برخيزد و اين عمل را جلسه استراحت مى گويند.
چيزهايى كه سجده بر آنها صحيح است
مسأله : بايد بر زمين و چيزهاى غير خوراكى كه از زمين مى رويد مانند چوب و برگ درخت سجده كرد، و سجده بر چيزهاى خوراكى و پوشاكى صحيح نيست و نيز سجده كردن بر چيزهاى معدنى مانند: فلزّات، طلا و نقره، عقيق و فيروزه باطل است اما سجده كردن بر سنگهاى معدنى مانند سنگ مرمر و سنگهاى سياه اشكال ندارد.
مسأله : سجده كردن بر برگ درخت مو اگر تازه باشد جايز نيست ولى پس از خشك شدن مى توان بر آن سجده كرد.
مسأله : سجده بر چيزهائى كه از زمين مى رويد و خوراك حيوانات است مثل علف و كاه، صحيح است.
مسأله : سجده بر گلهائى كه خوراكى نيستند صحيح است ولى سجده بر دواهاى خوراكى كه از زمين مى رويد مانند گل بنفشه و گل گاوزبان، صحيح نيست.
مسأله : سجده بر گياهى كه خوردن آن در بعضى از شهرها معمول است و در شهرهاى ديگر معمول نيست و نيز سجده بر ميوه نارس، صحيح نيست ولى سجده بر توتون جايز است.
مسأله : سجده بر سنگ آهك و سنگ گچ صحيح است بلكه به گچ و آهك پخته و آجر و كوزه گلى و مانند آن هم مى شود سجده كرد.
مسأله : اگر كاغذ را از چيزى كه سجده بر آن صحيح است مثلاً از كاه يا چوب ساخته باشند مى شود بر آن سجده كرد و سجده بر كاغذى كه از پنبه تهيّه مى شود اشكال ندارد.
مسأله : براى سجده بهتر از هر چيز تربت حضرت سيدالشّهداء(عليه السلام)مى باشد و بعد از آن خاك، بعد از خاك سنگ و بعد از سنگ گياه است.
مسأله : اگر چيزى كه سجده بر آن صحيح است ندارد، يا اگر دارد به واسطه سرما
صفحه 180
يا گرماى زياد يا تقيّه و مانند اينها نمى تواند بر آن سجده كند، بايد به لباسش اگر از كتان يا پنبه است سجده كند و اگر لباسش از چيز ديگر است بر همان لباس سجده كند، و اگر آن هم نيست بايد بر پشت دست و چنانچه آن هم ممكن نباشد بنابر احتياط به چيز معدنى مانند انگشتر عقيق سجده نمايد.
مسأله : سجده بر گل و خاك سستى كه پيشانى روى آن آرام نمى گيرد اگر بعد از آنكه مقدارى فرو رفت آرام بگيرد اشكال ندارد.
مسأله : اگر در سجده اوّل مهر به پيشانى بچسبد و بدون اينكه مهر را بردارد دوباره به سجده رود اشكال ندارد و دو سجده حساب مى شود ولى بهتر است مهر را از پيشانى جدا كند.
مسأله : اگر در بين نماز چيزى كه بر آن سجده مى كند گم شود و چيزى كه سجده بر آن صحيح است نداشته باشد چنانچه وقت وسعت دارد و در جاى ديگر چيزى كه سجده بر آن صحيح است وجود داشته باشد بايد نماز را بشكند، و اگر وقت تنگ باشد يا چيزى كه سجده بر آن صحيح است وجود نداشته باشد بايد به لباسش اگر از پنبه يا كتان است سجده كند و اگر از چيز ديگرى است بر همان لباسش سجده كند و اگر آن هم ممكن نيست بر پشت دست و اگر آن هم نمى شود بنابر احتياط به چيز معدنى مانند انگشتر عقيق سجده نمايد.
مسأله : هرگاه در حال سجده بفهمد پيشانى را بر چيزى گذاشته كه سجده بر آن باطل است اگر ممكن باشد بايد پيشانى را از روى آن بروى چيزى كه سجده بر آن صحيح است بكشد و اگر وقت تنگ است به دستورى كه در مسأله پيش گفته شد عمل كند.
مسأله : اگر بعد از سجده بفهمد پيشانى را روى چيزى گذاشته كه سجده بر آن باطل است اشكال ندارد.
مستحبّات و مكروهات سجده
مسأله : در سجده چند چيز مستحب است:
1) كسى كه ايستاده نماز مى خواند بعد از آنكه سر از ركوع برداشت و كاملاً ايستاد، و كسى كه نشسته نماز مى خواند بعد از آنكه كاملاً نشست براى رفتن به سجده تكبير بگويد.
صفحه 181
2) موقعى كه مرد مى خواهد به سجده برود، اوّل دستها را و زن اوّل زانوها را به زمين بگذارد.
3) علاوه بر پيشانى، بينى را به مُهر يا چيزى كه سجده بر آن صحيح است بگذارد.
4) در حال سجده انگشتان دست را بهم بچسباند و برابر گوش بگذارد، به طورى كه سر انگشتان رو به قبله باشد.
5) در سجده دعا كند و از خدا حاجت بخواهد، يكى از دعاهاى مناسب در سجده اين است:
يا خَير المسئوُلينَ وَيا خَيْرَ الْمُعْطينَ اُرزُقْنى وَارْزُقْ عِيالى مِنْ فَضْلِكَ فَاِنَّكَ ذُوالْفَضْلِ الْعَظيمِ.
يعنى: اى بهترين كسى كه از او سئوال مى كنند و اى بهترين عطا كنندگان، روزى بده به من و عيال من از فضل خودت، پس به درستى كه تو داراى فضل بزرگى.
6) بعد از سجده بر ران چپ بنشيند و روى پاى راست را بر كف پاى چپ بگذارد، (و اين را تورّك گويند).
7) بعد از هر سجده وقتى نشست و بدنش آرام گرفت تكبير بگويد.
8) بعد از سجده اوّل بدنش كه آرام گرفت اَسْتَغْفِرُاللهَ رَبّى وَاَتُوبُ اليه بگويد.
9) سجده را طول بدهد و در موقع نشستن دستها را روى رانها بگذارد.
10) براى رفتن به سجده دوّم، در حال آرامى بدن «الله اكبر» بگويد.
11)در سجده ها صلوات بفرستد.
12)در موقع بلند شدن، دستها را بعد از زانوها از زمين بردارد.
13)مردها آرنجها و شكم را به زمين نچسبانند و بازوها را از پهلو جدا نگاه دارند و زنها آرنجها و شكم را به زمين بگذارند و اعضاء بدن را به يكديگر بچسبانند.
و مستحبّات ديگر سجده در كتابهاى مفصّل گفته شده است.
مسأله : قرآن خواندن در سجده مكروه است. و نيز مكروه است براى برطرف كردن گرد و غبار، جاى سجده را فوت كند. و اگر در اثر فوت كردن دو حرف از دهان بيرون آيد نماز باطل است. و غير از اينها مكروهات ديگرى هم در كتابهاى مفصّل گفته
صفحه 182
شده است.
سجده واجب قرآن
مسأله : در چهار سوره از قرآن مجيد آيه سجده است «سوره هاى وَالنَّجم(53) اِقرَأْ(96) ـ والم تنزيل(32) و حم سجده(41)» وهرگاه انسان آيه سجده را بخواند يا گوش كند بايد فوراً به سجده رود، و اگر فراموش كرد هر زمان يادش آيد سجده واجب است و اگر گوش ندهد بلكه آيه سجده به گوشش بخورد بنابر احتياط واجب بايد سجده كند.
مسأله : اگر انسان موقعى كه آيه سجده را مى خواند، از ديگرى هم بشنود بايد دو سجده انجام دهد.
مسأله : در غير نماز اگر در حال سجده آيه سجده را بخواند يا به آن گوش بدهد بايد سر از سجده بردارد و دوباره سجده كند.
مسأله : اگر آيه سجده را از صدا و سيما يا ضبط صوت يا رايانه بشنود لازم نيست سجده كند، بلى اگر به صورت مستقيم از صدا و سيما پخش شود، مثل اينكه از بلندگو بشنود بايد سجده كند.
مسأله : بنابر احتياط واجب در سجده واجب قرآن، نمى شود بر چيزهاى خوراكى و پوشاكى سجده كرد ولى ساير شرايطى كه در سجده نماز لازم است در اين سجده واجب نيست.
مسأله : در سجده واجب قرآن بايد طورى عمل كند كه بگويند سجده كرد يعنى نيّت و صورت ظاهرى سجده كفايت مى كند.
مسأله : هرگاه در سجده قرآن پيشانى را به قصد سجده به زمين بگذارد، اگرچه ذكر نگويد كافى است و گفتن ذكر مستحب است و بهتر است بگويد:
لااِلهَ الاّ اللهُ حَقّاً حَقّاً، لااِلهَ الاّ اللهُ اِيماناً وَتَصديقاً، لااِلهَ الاّ الله عبوديّةً وَرِقّاً سَجَدتُ لَكَ يا رَبِّ تَعَبُّداً وَرِقّاً، لامُسْتَنْكِفاً وَلا مُستَكبِراً بَلْ اَنَا عَبْدُ ذَلِيلٌ ضَعيفٌ خائِفٌ مُسْتَجيرٌ.
مسأله : سجده واجب قرآن، تكبيرة الاحرام، تشهّد و سلام ندارد و احتياط مستحب آن است كه پس از سر برداشتن از سجده، تكبير بگويد.
صفحه 183
تشهّد
مسأله : در ركعت دوّم تمام نمازهاى واجب و ركعت سوّم نماز مغرب و ركعت چهارم نماز ظهر و عصر و عشا بايد انسان بعد از سجده دوّم بنشيند و در حال آرام بودن بدن تشهد بخواند يعنى بگويد: اَشْهَدُ اَنْ لااِلهَ اِلاّ اللهُ وَحْدَهُ لاشَريكَ لَهُ وَاَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ اَللّهُمَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد.
مسأله : كلمات تشهد بايد به عربى صحيح و به طورى كه معمول است پشت سرهم گفته شود.
مسأله : اگر تشهّد را فراموش كند و بايستد و پيش از ركوع يادش بيايد كه تشهّد را نخوانده بايد بنشيند و تشهّد را بخواند و دوباره بايستد و آنچه بايد در آن ركعت خوانده شود بخواند و نماز را تمام كند و اگر در ركوع يا بعد از آن يادش بيايد، بايد نماز را تمام كند و بعد از سلام نماز، تشهّد را قضا كند، و براى تشهّد فراموش شده دو سجده سهو بجا آورد.
مسأله : مستحبّ است در حال تشهد بر ران چپ بنشيند و روى پاى راست را به كف پاى چپ بگذارد و پيش از تشهّد بگويد: اَلْحَمْدُالله يا بگويد: بِسْمِ الله وَبِالله وَالْحَمْدُللهِ وَخَيْرُ الأسماءِللهِ، و نيز مستحب است دستها را بر رانها بگذارد و انگشتها را به يكديگر بچسباند و به دامان خود نگاه كند و بعد از تمام شدن تشهّد بگويد: وَتَقَبَّلْ شَفاعَتَهُ وَارْفَعْ دَرَجَتَهُ و احتياط اين است كه در تشهد دوم اين جمله را به قصد قربت مطلقه بگويد.
مسأله : مستحب است زنها در وقت خواندن تشهّد، رانها را به هم بچسبانند.
سلام نماز
مسأله : بعد از تشهّد ركعت آخر نماز، مستحبّ است در حالى كه نشسته و بدن آرام است بگويد: اَلسَّلامُ عَلَيكَ اَيُّها النَّبِىُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهْ و بعد از آن بايد بگويد: اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَة اللهِ وَبَرَكاتُهْ يا بگويد :اَلسَّلامُ عَلَيْنا وَعَلَى عِبادِالله الصَّالِحينَ ولى اگر اين سلام را بگويد احتياط واجب آن است كه بعد از آن اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَة اللهِ وَبَرَكاتُه را هم بگويد.
| 
