ГУР’АНИ-КӘРИМИН «НҮМУНӘ» ТӘФСИРИ ӘСАСЫНДА

Бисмиллаһиррәһманиррәһим

Суал 1: Нә үчүн залым вә ҝүнаһкар инсанлардан бир һиссәси не’мәтләр ичиндә гәрг олмушдур?

Ҹаваб: Јухарыдакы суал чохларыны дүшүндүрүр. Гур’ани-кәримин ајәләринә әсасән, беләләри ислаһедилмәз олдугларындан, јараныш ганунлары вә ирадә азадлығына әсасән өз башына бурахылмышлар. Аллаһ тәрәфиндән верилмиш бу мөһләт, әслиндә онлары учурума апарыр. «Али-имран» сурәсинин 178-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Күфр едәнләр, онлара вердијимиз мөһләти өзләри үчүн хејирли билмәсинләр. Биз онлара мөһләт веримишик ки, ҝүнаһларыны даһа да артырсынлар. Онлар үчүн зәлиледиҹи бир әзаб вардыр».

Бә’зи ајәләрдән мә’лум олур ки, бә’зән Аллаһ залым вә ҝүнаһкарлара вердији не’мәтләри һәдсиз дәрәҹәдә артырыр вә онлар ләззәт ичиндә хумарландыглары заман, гәфилдән онлары бүтүн не’мәтләрдән мәһрум едир. Мисилсиз фираванлыгдан сонра гәфил сәфаләт вә зәлаләт һәмин инсанлар үчүн бөјүк әзаба чевирилир. «Ән’ам» сурәсинин 44-ҹү ајәсиндә охујуруг: «Онлар едилмиш хәбәрдарлыглары унутдуглары бир ан бүтүн не’мәт гапыларыны онларын үзүнә ачдыг ки, шадлансынлар. Сонра исә гәфилдән бүтүн вердикләримизи ҝери алдыг. Бунунла да, онлар һәдсиз нараһатлыға дүчар олдулар».

Тәсәввүр един ки, бир залым, көврәк будаглары гыра-гыра үзүјухары, дајанмадан ағаҹа дырмашыр. Јухары галхдыгҹа, даһа да шад олур. Анламыр ки, нә гәдәр јухарыдан јыхылса, бир о гәдәр дә чох әзиләҹәкдир. Гәфил туфан гопур вә бир ан әввәл шадлыгдан ојнајан сүмүкләр јерә гахылыб, хынҹым-хынҹым олур.

Суал 2: Һал-һазырда беһишт вә ҹәһәннәм мөвҹуддурму?

Ҹаваб: Әксәр Ислам алимләринин фикиринә ҝөрә, һал-һазырда һәм беһишт, һәм дә ҹәһәннәм мөвҹуддур. Гур’ани-кәримин мүхтәлиф ајәләриндә бу фикир јетәринҹә ајдын тәсдигләнир. «Төвбә» сурәсинин 89-ҹу ајәсиндә бујурулур: «Аллаһ онлар үчүн әбәди галаҹаглары, алтындан чајлар ахан ҹәннәтләр һазырламышдыр».

Башга бир сурәдә охујуруг: «Анд олсун ки, башга бир дәфә (Мәһәммәд әлејһиссәлам Ҹәбраил мәләји) әбәди беһиштдә јерләшдији Сидрәтүл-Мүнтәһанын јанында ҝөрмүшдүр»^[1]. Гејд едәк ки, бу ајәләр Пејғәмбәрин (с) ме’раҹ сәфәринә аиддир.

«Тәкасур» сурәсиндә исә белә бујурулур: «Әҝәр елмүл-јәгинә малик олсајдыныз, мүтләг ҹәһәннәми мүшаһидә едәрдиниз»^[2].

Беһишт вә ҹәһәннәмин һал-һазырда мөвҹудлуғуну тәсдиг едән мө’тәбәр һәдисләр кифајәт гәдәрдир. Бу һәдисләр арасында Ме’раҹ һәдисләри хүсуси јер тутур. Мөвҹудлуғуна дәлилләр ҝәтирдијимиз, бир заман Адәмин олдуғу беһишт дејилдир. Бу ҝүнки беһишт вә ҹәһәннәм, инсанларын хејир вә шәр әмәлләриндән асылы олараг ҝенишләнмәкдәдир.

Суал 3: Һансы шәхсләрдән мәсләһәт алмаг олар?

Ҹаваб: Шүбһәсиз ки, һәр адамла мәсләһәтләшмәк инсана хејир ҝәтирмәз. Характерҹә зәиф вә нөгсанлы мәсләһәтчинин ҝөстәрдији јол, инсаны учурума апара биләр. Әли (ә) бујурур: «Үч гәбил инсанла мәсләһәтләшмә: Пахыл, горхаг вә тамаһкар инсанларла. Пахыл сәни касыбчылыгла горхудуб, башгаларына әл тутмагдан чәкиндирәр. Горхаг мүһүм ишләрин јеринә јетирилмәсинә мане олар. Тамаһкар исә, вар-дөвләт вә вәзифә газанмаг хатиринә, зүлмә мәрһәмәт дону ҝејиндирәр»^[3].

Ислам дининдә мәсләһәт истәјән адама хәјанәт едиб сәһв јол ҝөстәрмәк, бөјүк ҝүнаһлардан һесаб олунур. Билмәдијин бир ишдә, һәтта гејри-мүсәлмана мәсләһәт вермәк бөјүк ҝүнаһдыр.

Имам Сәҹҹад (ә) бујурур: «Сәндән мәсләһәт истәјәнә билдијин ишләрдә мәсләһәт вермәли, билмәдијин мәсәләләрдә ону билән шәхсин јанына ҝөндәрмәлисән. Мәсләһәт алдығын адамы, көнлүнә јатмајан мәсләһәтинә ҝөрә, гынамамалысан»^[4].

Суал 4: Адәмин өвладлары киминлә евләнди?

Ҹаваб: «Ниса» сурәси бу ајә илә башлајыр: «Сизи тәк бир шәхсдән хәлг едән, ондан зөвҹәсини јарадан вә онлардан да бир чох киши вә гадынлар төрәдән Рәббиниздән горхун».

Ислам дүшмәнләринин фәалијјәт истигамәтләриндән бири дә, мүбаһисә доғура биләҹәк дини мәсәләри савадсыз мүсәлманлар арасында гызышдырмагдыр. Јухарыдакы ајә, динини севән инсана кифајәт гәдәр мә´лумат верир. Буна бахмајараг, Ислам алимләри ајә вә һәдисләрә әсасланараг, шүбһә доғраҹаг бүтүн мәсәләләрә ајдынлыг ҝәтирирләр.

Бир груп алимин фикринә ҝөрә, Адәмин өвладлары Адәмдән әввәлки инсан нәслинин галыглары илә евләнмишләр. Рәвајәтләрә ҝөрә, Адәм јер үзүндә һеч дә илк инсан олмајыб. Елм дә бу фикри тәстигләјир. Гәдим инсан мәскәнләриндә апарылан тә´дигатлар ҝөстәрир ки, јер үзүндә һәјат милјонларла ил бундан әввәл башламышдыр. Һансы ки, Адәмин, јаранышындан елә дә бөјүк заман кечмәмишдир. Тәбии ки, һәмин нәсил Адәмин јараныш заманында өз сон ҝүнләрини јашајырды. Адәмин өвладларынын һәмин инсанларла евләнмәси там мәнтигә ујғундур.

Суал 5: Дәстамаз вә ја гүсл әвәзинә әлләри торпаға вуруб алын вә әлләрин үстүнә чәкмәјин фајдасы нәдир?

Ҹаваб: Јәгин ки, сөһбәтин тәјәммүмдән ҝетдијини анладыныз.

Тәјәммүмүн илкин фајдасы одур ки, ибадәт үчүн дәстәмаз алмаға вә ја гүсл вермәјә имканы олмајан шәхс, ибадәтини тә’хирә салмыр. Инсанын алны, онун ән шәрафәтли бәдән наһијәләриндәндир. Инсан өз кичиклијини е’тираф едир. Демәк, тәјәммүм өзү бир ибадәтдир.

Артыг елми дәлилләрлә сүбута јетирилиб ки, торпаг ҝүҹлү парчалама хүсусијјәтинә маликдир. Мәһз бу хүсусијјәтинә ҝөрә, инсан вә һејван ҹәсәдләри торпагда дәфн олунур. Истәнилән башга мүһитдә горхулу кечиҹи хәстәликләр төрәдә биләҹәк ҹәсәдләр, гыса бир мүддәтдәт торпағын тә’сири илә парчаланыр вә зәрәрсизләшдирилир. Бурадан белә нәтиҹә чыхыр ки, торпаг да, су кими өзүнәмәхсус тәмизләјиҹи кејфијјәтләрә маликдир. Тибби нөгтеји-нәзәрдән тәмиз вә ҝүнәшли һава алтында олан торпаг тәјәммүм үчүн даһа да јарарлыдыр. «Маидә» сурәсинин 6-ҹы ајәсиндә бујурулур: «...Су тапмасаныз, пак торпагла тәјәммүм един, ондан үзүнүзә вә әлләринизә чәкин. Аллаһ сизи чәтинлијә салмаг истәмәз. Лакин о сизи пак етмәк, сизә олан не’мәтини тамамламаг истәјир ки, бәлкә шүкр едәсиниз».

Суал 6: Залымы бағышламаг олармы?

Ҹаваб: Гур´анда бу барәдә белә бујурулур:

«Нә зүлм един, нә дә зүлмә баш әјин»^[5].

«Бағышламағыныз мүттәгилијә даһа јахындыр»^[6].

«Бағышласынлар! Аллаһын сизи бағышламағыны истәмирсиниз?»^[7].

Һәзрәти Әли (ә) «Нәһҹүл-бәлағә»дә бујурур: «Аллаһын һөкмүнә баш әјәҹәкләри ана гәдәр залымларла вурушун».

Илк бахымдан белә ҝөрүнә биләр ки, бә’зән «вуруш», бә’зән исә «бағышла» демәклә, јухарыдакы ҝөстәришләр арасында зиддијјәт вардыр. Гејд едәк ки, бағышламағын шәраити вардыр. О заман бағышламаг олар ки, бағышланан тәрәф суи-истифадә едиб, өз зүлмүнү артырмасын. Башга бир тәрәфдән, дүшмән јалныз сон вә гәти гәләбәдән сонра бағышлана биләр. Чүнки там мәғлуб едилмәмиш дүшмәндән јени тәһлүкәләр ҝөзләнилир.

Һәзрәт Әли (ә) бујурур: «Дүшмәнә галиб ҝәләндә, бу гәләбәнин зәкаты олараг ону бағышла»^[8].

Амма ҝүҹдән дүшмәмиш дүшмәни бағышламагла, инсан зүлмә разы оланлардан һесаб едилә биләр.

Суал 7: Аллаһ өз бәндәсини даш үрәкли едәрми?

Ҹаваб: Аллаһ-тәала Гур’анын бә’зи ајәләриндә кимләринсә гәлбини даша дөндәрдијини хәбәр верир. Бир һалда ки, бу иш Аллаһ тәрәфиндән баш верир, инсан нә үчүн ҝүнаһкар сајылмалыдыр?

Диггәт етсәк, ҝөрәрик ки, үрәјин даша дөнмәси Аллаһ тәрәфиндән бир ҹәзадыр. Демәк, инсан Аллаһын гәзәбинә сәбәб олаҹаг ҝүнаһлара јол верир вә дашүрәклиликлә ҹәзанландырылыр. Мәсәлән, «Төвбә» сурәсинин 77-ҹи ајәсиндә белә бујурулур: «Аллаһа вердикләри вә’дә хилаф чыхдыгларына ҝөрә, Аллаһ да онларын үрәкләринә говушаҹаглары гијамәт ҝүнүнә гәдәр нифаг салды». «Ибраһим» сурәсинин 27-ҹи ајәсиндә исә белә дејилир: «Аллаһ иман ҝәтирәнләри дүнјада вә ахирәтдә мөһкәм бир сөзлә сабит гәдәм едәр. Аллаһ залымлары јолундан аздырар».

Инсанын өз әмәлиндән доған бу пис нәтиҹә, онун ирадә азадлығына гәтијјән зидд дејилдир. Мәсәлән, спиртли ички ичән инсан анламалыдыр ки, ағлы башындан чыхаҹаг вә үзүнә ҹинајәт гапылары ачылаҹаг. Мәсәлән, адам өлдүрәҹәк. Бу шәхс сәрхош олдуғуну бәһанә ҝәтириб, адам өлдүрмәк фикириндә олмадығыны иддиа етсә дә, мәс’улијјәтдән гача билмәз.

Аллаһ-тәаланын бир инсаны доғру јола јөнәлдиб, о бирини зәлаләтә салмасынын әсил сәбәби, һәмин инсанларын әввәлки хејир вә ја шәр әмәлләриндә ахтарылмалыдыр.

Суал 8: Нә үчүн инсанлар фәргли доғулур?

Ҹаваб: Әҝәр Аллаһ әдаләтлидирсә, нә үчүн бири исте’дадлы, о бири исә исте’дадсыз, бири ҝөзәл, о бири исә чиркин доғулур?

Инсанларын фәргли доғулмасынын бир сәбәби, иҹтимаи вә фәрди чатышмамазлыгларыдыр. Мәсәлән, вар-дөвләтли инсанларын өвладлары фәгирләрин өвладларына нисбәтән сағлам, ҝөзәл вә исте’дадлы олурлар. Ҹәмијјәти варлы вә касыба бөлән исә, Аллаһ дејилдир. Амма инсанлар арасындакы фәргләрин бир һиссәси јараныш ганунларындан доғур. Әҝәр инсанлар фәргләндирилмәсәјдиләр, бир заводун истеһсал етдији мәһсул кими бир-бирләринә охшајар вә һәјат марагсыз оларды. Дүнјада ики там ејни инсанын олмамасы ҝөзәллик дејилми?!

Бир шеји дә гејд едәк ки, ҹәмијјәт дә инсан организми кими мүхтәлиф ә’залара еһтијаҹлыдыр. Камил инсанын ҝөзә, гулаға, дилә еһтијаҹы олдуғу кими, камил ҹәмијјәт дә мүхтәлиф саһәләрдә зөвглү вә исте’дадлы инсанлара еһтијаҹлыдыр. Амма бу о демәк дејил ки, бәстәкар јахшы јашамалы, фәһлә исә, касыбчылыгла өмүр сүрмәлидир. Инсанын гәбул етдији гиданын енержи организмин бүтүн үзвләринә пајландығы кими, ҹәмијјәтин дә газанҹы бүтүн тәбәгәләрин еһтијаҹлырын өдәмәлидир. Ҹәмијјәтдә ме’марын өз, фәһләнин дә өз иш саһәси вар. Һәр бир инсан Аллаһдан алдығы исте’дад пајы гәдәриндә дә мәс’улијјәт дашыјыр.

Суал 9: Һидајәт нәдир?

Ҹаваб: «Һидајәт» доғру јола јөнәлтмә, доғру јол ҝөстәрмә мә’насыны верир. «Та-һа» сурәсинин 50-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Аллаһымыз һәр шеји јаратды, сонра исә, онлары һидајәт етди».

«Һидајәт» кәлмәсинә Гур’анын мүхтәлиф јерләриндә тез-тез тәсадүф олунур. Бу сөз әсасән, ики мә’нада ишләнмишдир:

1. Тәквини һидајәт

Тәквини һидајәт дедикдә, бүтүн варлыг аләминин табе олундуғу низам нәзәрдә тутулур. Аллаһ-тәала өз хилгәтини, ҹанлы вә ҹансыз аләми јараныш ганунларына ујғун олараг һидајәт едир. Ҹанлы аләмин тәбии артымы, улдуз вә планетләрин низамлы һәрәкәти, тәквини һидајәтин нүмунәләриндәндир.

2. Тәшри´и һидајәт

Тәшри´и һидајәт пејғәмбәрләр, асимани китаблар васитәси илә һәјата кечир. Инсанлар пејғәмбәрләр вә китаблардан тә’лим-тәрбијә алмагла, тәкамүл јолунда ирәлиләјирләр. «Әнбија» сурәсинин 73-ҹү ајәсиндә охујуруг: «Биз, онлары әмримизлә инсанлары доғру јола јөнәлдән имамлар етдик. Биз, онлара хејирли ишләр ҝөрмәји, намаз гылыб, оруҹ тутмағы вәһј етдик».

Ајә вә һәдисләрдән белә мә’лум олур ки, тәшри´и һидајәт, башга сөзлә пејғәмбәрләр вә асимани китаблар јалныз иманлы инсанлара тә’сирли ола билир.

Суал 10: Аллаһ шејтаны нә үчүн јаратды?

Ҹаваб: Тез-тез белә суалларла гаршылашырыг: Шејтан кими алчаг бир вүҹудун јарадылмасы, һансы мәнтигә әсасланыр?

Илк әввәл ону гејд едәк ки, Аллаһ-тәала шејтаны алчаг јаратмамышдыр. Мө’тәбәр дини мәнбәләрин вердији мә’луматлара ҝөрә, шејтан узун илләр мәләкләрлә јанашы дајанмышдыр. Лакин сонрадан верилмиш азадлыгдан суи-истифадә едәрәк, түғјан гопармышдыр. Демәк, шејтан илк әввәл пак јарадылмыш, сонрадан өз истәји илә азғынлыға дүчар олмушдур.

Икинҹи бир тәрәфдән, јараныш ганунлара әсасән, зиддијјәт олмајан јердә тәрәгги дә олмаз. Шејтанын варлығы иманлы инсанлар үчүн горхулу дејилдир. Әксинә, онун төрәтдији фитнә-фәсадлар, иманлы инсанларын тәкамүлү үчүн мүһүм шәртләрдәндир.

Инсан јалныз ҝүҹлү дүшмәнлә гаршылашдығы заман өз гүввәсини сәфәрбәр едиб, ишә сала биләр. Тарихә бахын. Јалныз ҝүҹлү дүшмәнләрин һүҹумлары гаршысында ардыҹыл мүгавимәт ҝөстәрмиш милләтләр, бөјүк мәдәнијјәт јарада билмишләр.

«Нәһл» сурәсинин 99 вә 100-ҹү ајәләриндә бујурулур: «Һәгигәтән, иман ҝәтириб, јалныз өз Рәббинә тәвәккүл едәнләрин үзәриндә шејтанын һеч бир һөкмү јохдур. Шејтанын һөкмү јалныз она итаәт едиб, Аллаһа шәрик гошанлар үзәриндәдир».

Суал 11: Иблис нә үчүн Аллаһа итаәт етмәди?

Ҹаваб: «Иблис» илк дәфә Адәмә сәҹдәдән бојун гачыран шејтанын адыдыр. «Кәһф» сурәсинин 50-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Ҹин тајфасындан олан Иблисдән савајы, һамы сәҹдә етди».

Ајәдән ҝөрүндүјү кими, Адәмә сәҹдә едилмәси әмри ҝәлән заман, мәләкләрлә бир сырада дајанмыш Иблис мәләк јох, ҹин тајфасындан имиш.

О, елә тәсәввүр едирди ки, Адәмдән үстүндүр вә о, Адәмә јох, Адәм она сәҹдә етмәлидир. Онун бу итаәтсизлији, садәҹә бир е’тираз јох, ҹидди е’тигад мәсәләси иди. Бир өмүр ибадәт етмиш, өз ибадәти сајәсиндә мәләкләр ҹәрҝәсинә гошулмуш Иблис, өз тәкәббүрү уҹбатындан анламырды ки, әслиндә Адәмә јох, Аллаһа сәҹдәдән бојун гачырыр.

Шәксиз ки, Аллаһын әмринә бојун әјиб, Адәмә сәҹдә едән мәләкләр, әслиндә Аллаһа сәҹдә едирдиләр. Иблис исә сәҹдәдән бојун гачырмагла, Аллаһын гәзәбинә дүчар олду.

Иблисин инсан өвлады илә дүшмәнчилији, бу ҝүн дә давам етмәкдәдир. Адәм вә онун өвладларыны гијамәт ҝүнүнәдәк доғру јолдан аздыраҹағына анд ичмиш Иблис, өз рәнҝарәнҝ вәсвәсәләри илә инсанлары әбәди беһиштдән мәһрум едир. О һеч заман дүшмән гијафәсиндә ҝәлмир. Неҹә ки, Адәми өз андлары илә хејирхаһ олдуғуна инандырыб чашдырмышдыса, Адәм өвладларыны да ејни үсулла ҝүнаһа сүрүкләјир.

Суал 12: Тәгва нәдир?

Ҹаваб: Гур’ани-кәримдә чох тәсадүф олунан сөзләрдән бири дә, «тәгва»дыр. Аллаһ-тәала өз бәндәләрини тәгвалы олмаға чағырыр.

«Тәгва» сөзү лүғәтдә өзүнү горумаг, чәкинмәк мә´насыны дашыјыр. Башга сөзлә тәгва, инсаны нәфс истәкләриндән чәкиндирә биләҹәк дахили бир гүввәдир. Һәзрәти Әли (ә) бујурур: «Билин еј Аллаһ бәндәләри, тәгва мөһкәм вә кечилмәз бир галадыр».

 Бә´зиләри тәгваны тиканлыгдан кечәркән әтәјини јығыб, чох еһтијатла аддымларыны атан инсанын горунмасына охшадырлар. «Тәгва кичик вә бөјүк ҝүнаһлардан узаглыгдыр», дејәнләр дә олуб. Кичик ҝүнаһлара тез-тез јол верән инсанлара «дағлар да кичик дашлардан дүзәлир» дејә, тәгваја чағырышлар олур. Әли (ә) бујурмушдур: «Тәгва бүтүн бағлы гапыларын ачары, ахирәт еһтијаты, шејтана нөкәрлик вә бәлалардан гуртулуш јолудур»^[9].

Ону да гејд едәк ки, тәгва мүхтәлиф саһәләри әһатә едир. Инсанын игтисади, ҹинси, иҹтимаи, сијаси мәсәләләрдә тәгвалы олмасы, бүтүн саһәләрдә Аллаһдан чәкинмәси, онун камала јетишмәсинин зәрури шәртидир.

Суал 13: «Лигауллаһ» нәдир?

Ҹаваб: Гур’ани-кәримдә гаршылашдығымыз кәлмәләрдән бири дә, «лигауллаһдыр». Лигауллаһ, әрәб дилиндән тәрҹүмәдә «Аллаһла ҝөрүш» мә’насыны верир. Аллаһ-тәала ҹисм олмадығымыздан онун ади ҝөзлә ҝөрүнмәси дә, сөзсүз ки, мүмкүн дејилдир. Лигауллаһ дедикдә, гијамәт сәһнәсиндә Аллаһын гүдрәтинин мүшаһидәси нәзәрдә тутулур. Аллаһын мүкафат, ҹәза, не’мәт вә әзабы бу гүдрәтин тәзаһүрләриндәндир.

Бу сөзүн башга бир мә’насы да заһир јох, ич ҝөзү илә Аллаһын варлығына шаһид олмагдыр. Инсан елә бир камиллик мәртәбәсинә чата биләр ки, Аллаһ-тәаланы санки гәлб ҝөзү илә ҝөрәр вә онун варлығына бир зәррә дә олсун шәкки галмаз. Әлбәттә ки, бу һала јалныз јүксәк паклыг, тәгва јолу илә јетишмәк олар. «Нәһҹүл-бәлағә»дә охујуруг: «Достларындан бири Һәзрәти Әлидән (ә) сорушду: «Аллаһыны ҝөрмүсәнми?». Һәзрәт (ә) бу суалын ҹавабында бујурду: «Ҝөрмәдијим Аллаһа неҹә ибадәт едәрдим?! Заһирдәки ҝөзләр һеч заман ону ҝөрмәз. Јалныз иман нуру васитәси илә гәлбләр ону дәрк едәр».

Лигауллаһ һаләти, гијамәтдә һамыја мүәссәр олар. Чүнки гијамәт сәһнәсиндә Аллаһ-тәаланын гүдрәти, һәтта кор гәлбләри дирилдәҹәк гәдәр ашкарланар.

Суал 14: Донуз әти нә үчүн һарамдыр?

Ҹаваб: «Бәгәрә» сурәсинин 173-ҹү ајәсиндә белә бујурулур: «Аллаһ сизә өлмүш һејваны, ганы, донуз әтини вә Аллаһдан башгасынын ады илә кәсиләнләри јемәји гәти һарам етмишдир».

Артыг сүбут едилмишдир ки, инсанын гәбул етдији гидалар, онун руһијјә вә әхлагында тә’сирләр гојур. Бир һәдисдә белә бујурулур: «Ган ичән инсанларын гәлби о гәдәр дашлашыр ки, өз ата-аналарыны, өвладларыны гәтлә јетирмәкдән белә чәкинмирләр»^[10].

Донуз әтиндән ән чох истифадә едән авропалылар арасында донуз, гејрәтсизлик символудур. Әҝәр һејванат аләминин ҹинси һәјатыны диггәтлә изләјә билсәк, донузун ҹинси һәјатында һеч бир һәдд-һүдуда тәсадүф етмәрик. Донуз әтиндән истифадә едән инсанлар, адәтән, аиләдә намус мәсәләләринә биҝанә олур.

Донуз әтини Һәзрәти Муса (ә) да һарам билдирмишдир. Инҹилдә ҝүнаһкарлар донуза охшадылыр вә мәһз бу һејван, шејтанын тәҹәссүмү һесаб едилир.

Бу һејван чох вахт өз ифразаты илә гидаландығындан, инсан сағламлығы үчүн чох горхулу олан ики нөв паразит дашыјыҹысыдыр. Бир ајда он беш мин јумурта гојан бу гурдлар инсан организминә дүшдүкдә, ган чатышмамазлығы, дизентерија, ревматизм вә бир чох диҝәр хәстәликләрә сәбәб олур. 1 кг донуз әтиндә һәмин гурдлар 400 милјон јумурта гоја билир. Бир чох өлкәләрдә, о ҹүмләдән Русијада ујғун хәстәликләр сәбәбиндән гыса мүддәтли дә олса, дәфәләрлә донуз әтинин истифадәси гадаған едилмишдир.

Суал 15: Бәни-Исраилин инәк маҹәрасында нәдән данышылыр?

Ҹаваб: Гур’ани-кәримин «Бәгәрә» сурәсиндә растлашдығымыз бу әһвалат өз ријакарлығы илә Муса пејғәмбәрә (ә) олмазын әзијјәтләрини верән јәһудиләрин ич үзүнү ачыр, онларын иман дәрәҹәсини ҝөстәрир.

Маҹәра белә баш верир: Бәни-Исраилдә бир нәфәр гәтлә јетирилир. Гәбиләләр арасында гатилин кимлији илә әлагәдар ҝүҹлү гаршыдурма јараныр. Тајфалар бу ишдә бир-бирләрини иттиһам едирләр. Нәһајәт, гәрара ҝәлирләр ки, бу мүбаһисәдә һакимлији Мусаја һәвалә етсинләр. Муса өз гөвмүнә дејир: «Аллаһ сизә бир инәк кәсмәнизи әмр едир». Онлар Мусаја итаәт етмәк әвәзиндә «бизи мәсхәрәјәми гојурсан», «о инәк нә ҹүр олмалыдыр», «онун рәнҝини бизә билдир» вә башга бу кими јерсиз суалларла сөһбәти узадырдылар. Нәһајәт, инәк кәсилир вә Аллаһын әмри илә онун әтиндән бир парчасы өлүјә тохундурулур. Гәтлә јетирилмиш шәхс дирилир. Ујғун сурәнин 72-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Јадыныза салын ки, сиз о заман бир нәфәри өлдүрүб, онун гатили барәсиндә мүбаһисә едирдиниз. Аллаһ ҝизләтдијинизи ашкара чыхарандыр».

Суал 16: Мүнафиг кимдир вә ону неҹә танымалы?

Ҹаваб: Гур’ани-кәримдә инсанларын үч гисмә - мө’мин, мүнафиг вә кафир тәбәгәләринә бөлүндүјүнү билирик. О да мә’лумдур ки, Аллаһа һәгиги иман ҝәтирәнләр мө’мин, Аллаһын варлығыны инкар едәнләр исә, кафир адланыр. Бәс мүнафиг кимдир? «Мүнафиг» сөзү ријакар, икиүзлү мә’наларыны верир. Гур’ан ајәләриндә бу тәбәгә һаггында белә бујурулур: «Аллаһ мүнафигләрин халис јаланчы олдугларына шәһадәт верир», «Онлар дилдә иман ҝәтирдиләр, гәлбләриндә исә кафир олдулар».

Бүтүн дөвр вә ҹәмијјәтләрдә мүнафигләр олмушдур. Онлар һәмишә инсанлар арасында нифаг салмыш, өз ҝизли дүшмәнчиликләри илә Ислам дининә кафирләрин вура билмәјәҹәкләри зәрбәләри вурмушлар.

Бәс онлары неҹә танымалы? Ајә вә һәдисләрә әсасланараг, мүнафигләрә мәхсус беш сифәти гејд етмәк олар:

1. Бөјүк иддиаларда олар, чох данышыб, аз әмәл едәрләр

2. Бир мүһитә дүшдүкдә о мүһитин рәнҝини алар, һәмин ҹәмијјәтин хошладығы сөзләри данышар, мө’минләрә «биз иман ҝәтирдик», мүхалифләрә «биз сизинләјик» дејәрләр

3. Өзләрини халгдан ајырар, ҝизли мәҹлис вә ҹәмијјәтләр тәшкил едәрләр

4. Һијләҝәрлик едәр, јалан данышар, јағлы дилини ишә салар, хәјанәт едәрләр;

5. Өзүнү елмли, халгы ҹаһил, өзүнү ағыллы, халгы исә, ахмаг һесаб едәр.

Суал 17: Нә үчүн дуамыз гәбул олмур?

Ҹаваб: Бүтүн чәтинликләр гаршысында дуадан јетәринҹә ҝүҹ алмағын мүмкүнлүјүнә кифајәт гәдәр дәлилләр вардыр. Бәс нә үчүн бә’зән дуаларымыз гәбул олмур? Һәзрәти Әли (ә) дуанын гәбул олмасынын сәбәбләрини белә бәјан едир: «Дуаларыныз она ҝөрә гәбул олмур ки, гәлбиниз сәккиз һалда хәјанәт етмишдир: Аллаһ-тәаланы таныдыныз, амма онун һаггыны јеринә јетирмәдиниз; Ҝөндәрдији Пејғәмбәрә (с) иман ҝәтирдиниз, сонра онун бујурдугларына мүхалиф олдунуз; Гур’ан охудунуз, амма она әмәл етмәдиниз; Дединиз Аллаһын әзабындан горхуруг, амма әзаба дүчар едәҹәк ишләр ҝөрдүнүз; Дединиз Аллаһын мүкафатына чатмаг истәјирик, амма әмәлләриниз сизи бу мүкафатлардан узаг салды; Аллаһын не’мәтләриндән јејир, амма шүкр етмирсиниз; Әмр олунду ки, шејтанла дүшмән олун. Дилдә «дүшмәник» дединиз, амма әмәлдә онунла мүхалиф олмадыныз; Башгаларында ејиб ахтарыб, өз ејибләринизә ҝөз јумдунуз»^[11].

Суал 18: Салман Фарси Ислама неҹә ҝәлди?

Ҹаваб: Һәзрәти Мәһәммәд (с) «Салман биздәндир» бујурмагла, Онун һансы иман мәртәбәсиндә олдуғуну ән садә шәкилдә ифадә етмишдир. Бәс Иранда доғулуб боја-баша чатмыш Сәлман неҹә олду ки, Пејғәмбәрин (с) ән јахын адамларындан биринә чеврилди?

Һәлә ҝәнҹ икән, Салман јашадығы шәһәрин һакиминин оғлу илә достлуг едирди. Бир ҝүн өз досту илә сәһраја ова чыхан Салман, Инҹил охујан раһиблә растлашды. Раһиб ҝәнҹләрә Инҹил һаггында данышыб, Аллаһа итаәтә, ҝүнаһдан узаглыға чағыран тә’сирли кәламлар охуду. Раһиб онлара деди ки, доғру диндә олмајанларын кәсдикләри һејванларын әти һарамдыр. Нәһајәт, онлар сағоллашыб ајрылдылар. Амма ҝәнҹләр тез-тез сәһраја ҝедиб, раһибин сөјләдији илаһи кәламлардан фејз апарардылар.

Бир ҝүн һакимин оғлу сүфрәјә отурмагдан имтина едиб, сүфрәдәки јемәкләрин һарам олдуғуну билдирди. Һаким вәзијјәтин нә јердә олдуғуну өјрәниб, раһиби өз әјаләтиндән чыхарды. Салманла һакимин оғлу раһиблә ҝетмәк гәрарына ҝәлсәләр дә, достунун јубандығыны ҝөрән Салман, јола дүшдү.

Илк әввәл раһиблә бирҝә Мосулда мәскунлашан Салман, бир мүддәт сонра өз мүәллими илә бирликдә Бејтүл-мүгәддәсә јола дүшдү.

Бир ҝүн Салманы гәмли ҝөрән мүәллим онун пәришанлығынын сәбәбини сорушанда, о, белә деди: «Бүтүн јахшылыглар кечмиш нәсилләрә гисмәт олуб, пејғәмбәрләрлә бирҝә јашајыблар». Мүәллими она тәсәлли вериб, сон пејғәмбәрин зүһурунун һәлә гаршыда олдуғуну билдирди.

Бејтүл-мүгәддәсдән Мосула гајыдаркән, ҝөзләнилмәз һадисәләр сәбәбиндән мүәллимини итирән Салман бир әрәбә әсир дүшдү. Әрәб Салманы Мәдинәјә ҝәтириб, гул кими сатды.

Бир ҝүн Салман Мәдинәјә ҝәлмиш бир шәхсин, өзүнү пејғәмбәр кими тәгдим етдијини ешитди. Јубанмадан бу шәхсин олдуғу јери сораглајан Салман, нәһајәт, ону бир мәҹлисдә тапды. Салманын сон пејғәмбәрин нишанәләри һаггында кифајәт гәдәр мә’луматлы иди. Әтрафында хејли инсан топланмыш шәхсә јахынлашыб, бу әламәтләри јохламаға фүрсәт ахтарды. Һәмин шәхс гәлби иманла долу Салман үрәјини охујурмуш кими, ону јахына чағырды вә либасыны чијниндән галдырыб, она нә исә ҝөстәрди. Пејғәмбәрлик мөһрүнү өз ҝөзләри илә ҝөрән Салманда бир зәррә дә шәкк галмады ки, гаршысындакы шәхс сон пејғәмбәрдир.

Суал 19: Зина етмәјә иҹазә вармы?

Ҹаваб: Ајә вә һәдисләрдә зинанын бөјүк ҝүнаһлардан олдуғуна кифајәт гәдәр дәлил вардыр. Үмумијјәтлә, бәшәр тарихи боју бу әмәл ән чиркин әмәлләрдән һесаб олунмушдур.

«Әл-минар» тәфсириндә белә бир рәвајәт нәгл олунур: «Бөјүк бир мәҹлисдә ҹаван бир оғлан ајаға галхыб, һәзрәт Мәһәммәдә (с) белә бир суал верди: «Мәнә иҹазә верәрсәнми зина едим?». Мәҹлисдән онун бу суалына е’тираз сәсләри уҹалды. Амма һәзрәт Пејғәмбәр (с) мүлајимликлә ону јахына чағырыб, гаршысында әјләшдирди вә мәһәббәтлә сорушду: «Әҝәр бир шәхс сәнин анан вә ја баҹынла зина етмәк истәсә, разы оларсанмы?». Ҝәнҹ «разы олмарам» деди. Һәзрәт сөзүнү белә сона јетирди: «Бил ки, халг да онун гызлары илә зина едилмәсинә разы дејилдир».

Суал 20: Јаланчы пејғәмбәри неҹә танымалы?

Ҹаваб: Пејғәмбәрлик бир груп пак инсана әта олунмуш бөјүк илаһи мәгамдыр. Пејғәмбәрләр бәшәријјәтин доғру јола һидајәти үчүн ҝөндәрилмиш елчиләрдир.

Әҝәр бир шәхс тибб елминдән анлајышы олмадығы һалда һәкимлик иддиасына дүшүб бир нечә инсанын һәјатына сон гојурса, јаланчы пејғәмбәр бүтүн бәшәријјәти дүнја вә ахирәт әзабына сүрүкләјир. Он дөрд әср әввәл һәзрәт Мәһәммәдин (с) рисаләти илә пејғәмбәрлик миссијасы баша чатса да, јаланчы пејғәмбәрләр бу ҝүн дә јағышдан сонра ҝөбәләк кими баш галдырмагдадырлар. Бәс онлары неҹә танымалы вә неҹә ифша етмәли?

Унутмајаг ки, нә заманса өз пејғәмбәрлијини е’лан етмиш Муса, Иса, Мәһәммәд (с) вә саир пејғәмбәрләри ҹәмијјәт суалла гаршыламышдыр. Онлардан пејғәмбәрликләринин сүбутуна дәлилләр истәнилмишдир. Муса өз мө’ҹүзәли әсасы, Иса өлүләри дирилтмәси, Һәзрәти Мәһәммәд (с) Гур’анын е’ҹазы вә шәггүл-гәмәр кими һадисәләрлә бүтүн шүбһәләри арадан галдырмышлар. «Исра» сурәсинин 88-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Де ки, бүтүн инсанлар вә ҹинләр ҹәм олараг бүтүн гүввәләрини ишә салсалар белә, Гур’ан мислиндә бир китаб ҝәтирә билмәзләр». Ҝәлин, пејғәмбәрлик фикиринә дүшәнләрдән мө’ҹүзә истәјәк!

Суал 21: Инсан нә үчүн өлүмдән горхур?

Ҹаваб: Әксәр инсанларын өлүмдән горхдуғу сирр дејилдир. Ајә вә һәдисләрдән мә’лум олур ки, бу горхунун ики әсас сәбәби вардыр:

1. Инсанларын бөјүк бир һиссәси өлүмү јохлуг вә сон кими анлајыр. Бу анлашылмаз јохлуг һисси, инсан дүшүнҹәсини тәлатүмә ҝәтирир. Бир ҝүн јашадығы һәјата сон гојулаҹағыны дүшүнән инсан, өлүм ады ҝәләндә мүдһиш бир горхуја гәрг олур.

2. Икинҹи груп инсанлар, өлүмдән сонракы һәјатын варлығына инансалар да, јол вердикләри ҹинајәт вә ҝүнаһлар уҹбатындан өлүмдән, әмәлләрин һесаб анындан горхуја дүшүрләр. Бу гәбил инсанлар, мәһз ҹәза ҝүнүнүн сыхынтысындан хофланараг, өлүмдән гачмаға чалышырлар. «Бәгәрә» сурәсинин 95-ҹи ајәсиндә охујуруг: «Онлар өз әмәлләрини билдикләринә ҝөрә, өлүмү әсла истәмәзләр».

Амма пејғәмбәрләрә вә илаһи китаблара иман ҝәтириб, өлүмдән сонракы һәјата инананлар, ибадәт едиб хејир ишләрә чалышанлар, өлүмү дүнја чәтинликләриндән гуртулуш кими гәбул едәрләр.

Дин вә вәтән уғрунда ҹанындан кечән инсанлар, әбәди һәјатын варлығына инанмыш, бөјүк амаллар јолунда ҹанларыны әсирҝәмәмишләр.

Суал 22: Һарут вә Марут кимдир?

Ҹаваб: Бабил мәмләкәтиндә олмуш бу ики мәләк һаггында сајсыз-һесабсыз әфсанәләр ујдурулмушдур. Һәтта тәфсирчиләрдән дә бә’зиләри, ујғун ҝәлмәјән фикирләр сөјләмишләр. Онлар Һарут вә Марутун јерә енмәси сәбәби барәдә белә дејирләр: «Аллаһ онлары јерә ендирди билсинләр ки, онлар да инсанларын јеринә олсајдылар, ҝүнаһа јол верәрдиләр. Онлар да јерә ендикдән сонра бөјүк ҝүнаһлара башладылар».

Гур’ани-кәримдә бујурулур: «Шејтанлар сеһри вә Бабилдә Һарут вә Марут адлы ики мәләјә назил оланлары халга өјрәдәрәк, кафир олдулар. Һалбуки, о ики мәләк «биз имтаһаныг, сән ҝәл кафир олма» демәмиш, кимсәни өјрәтмирди»^[12].

«Мәҹмәүл-бәјан»да бу ајәнин тәфсириндә охујуруг: «Бабил өлкәсиндә сеһр вә ҹаду өз зирвәсинә чатмышды. Бу, халгы чох нараһат едирди. Аллаһ-тәала инсан сурәтиндә ики мәләк ҝөндәрди ки, халга сеһр вә ҹадунун тә’сирсизләшдирилмәси јолларыны өјрәтсинләр.

Мәләкләр мәҹбур олдулар ки, сеһр-ҹадуја гаршы мүбаризә апараҹаг инсанлара онун јолларыны да өјрәтсинләр. Һәмин адамлардан бир дәстәси өјрәндикләриндән суи-истифадә едәрәк, сеһрбазлара гошулдулар. Һансы ки, мәләкләр онлара хәбәрдарлыг етмишдиләр ки, бу биликләрдән пис мәгсәдлә истифадә етмәк күфрдүр».

Суал 23: Нүбүввәт, рисаләт вә имамәт бир-бириндән нә илә фәргләнир?

Ҹаваб: Аллаһ тәрәфиндән әмр алмыш үч тәбәгә мөвҹуддур: нәбиләр, рәсуллар вә имамлар.

Нүбүввәт мәгамына чатмыш шәхс (нәби), Аллаһдан вәһј гәбул едир вә вәһј ҝөстәришләринә еһтијаҹы оланлары мә’луматландырыр.

Рисаләт мәгамындакы шәхс исә тәблиғ едир, илаһи һөкмләри ҹәмијјәтдә јајыр вә дүшүнҹәләрдә ингилаб етмәк үчүн чалышыр.

Имамәт мәгамына сечилән шәхс исә илаһи һөкмләр әсасында һөкумәт тәшкил едәрәк, халга рәһбәрлик едир. Әҝәр һөкумәт тәшкил етмәјә гүввәси чатмаса, имкан дахилиндә илаһи бујругларын јеринә јетирилмәсинә сә’ј ҝөстәрир.

Ислам Пејғәмбәри (с) дә дахил олмагла, әксәр пејғәмбәрләр һәр үч мәгама малик олмушлар: һәм вәһј алмыш, һәм бу вәһји тәблиғ етмиш, һәм дә илаһи һөкмләрин иҹрасы үчүн чалышмышлар. Имам һәм мә’нәви рәһбәр, һәм тә’лимчи, һәм дә һакимдир.

Бүтүн имтаһанлардан чыхмыш Ибраһим пејғәмбәр (ә) имамлыг мәгамы илә мүкафатландырылыр. Имам, өз шәфәгләри илә тәбиәт аләмини ҹанландыран ҝүнәшә бәнзәјир.

Гејд едәк ки, нүбүввәт вә рисаләт мәгамлы бә’зи пејғәмбәрләрин имамәт мәгамы олмамышдыр.

Суал 24: Аллаһы зикр етмәк нә демәкдир?

Ҹаваб: «Зикр» әрәбҹәдән тәрҹүмәдә «јада салмаг» демәкдир. Аллаһ-тәала Гур´анда бујурур: «Мәни јада салын ки, мән дә сизи јада салым»^[13].

Сөзсүз ки, Аллаһы јада салмаг, тәкҹә дилә аид дејилдир. Дил гәлбин тәрҹүмәчисидир. Аллаһын зикри дедикдә, инсанын Ону бүтүн варлығы илә јада салмасы нәзәрдә тутулур. Бу елә бир зикрдир ки, инсаны ҝүнаһдан узаглашдырыр, ону итаәтә сөвг едир.

Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: «Бу үммәтдә үч иши там јеринә јетирмәјә гүввә чатмыр: вар-дөвләтдә дин гардашы илә бәрабәрлик, әдаләтли мүһакимә илә халгын һүгугуна риајәт, Аллаһын ардыҹыл зикри. Зикр «сүбһаналлаһ», «әлһәмду лиллаһ», «ла илаһә илләллаһ», «әллаһу әкбәр» дејил. Зикр одур ки, гаршыја һарам иш чыхдыгда ,Аллаһы јада салыб, бу ишдән узаг оласан»^[14].

Амма унутмаг олмаз ки, өз мисилсиз әзәмәтинә бахмајараг, Аллаһ-тәала «Мәни јада салын ки, мән дә сизи јада салым» бујурур. Инсанын бу мәһдуд вә кичик дүнјада Аллаһы хатырламасы, онун һүдудсуз вә әбәди ахирәт аләминдә Аллаһ тәрәфиндән хатырланмасы илә нәтиҹәләнир.

Суал 25: Үһүд дөјүшүндә мүсәлманлар нә үчүн мәғлуб олдулар?

Ҹаваб: Ислам тарихиндән мә’лумдур ки, Бәдр дөјүшүндә мүсәлманлара мәғлуб олан Гүрејш тајфасындан 70 нәфәр өлдүрүлдү. Әбу Сүфјан гәзәбләри сојумасын, дејә гадынлары ағламаға белә гојмады. Гүрејш «интигам» дејә фәрјад чәкирди.

Һәзрәт Пејғәмбәрин (с) әмиси Аббасдан Гүрејшин нөвбәти дәфә Мәдинәјә һүҹуму барәдә мәктуб алды. Пејғәмбәр (с) Мәдинә әһлини топлајыб, онларла мәсләһәтләшмә апарды. Мүсәлманлардан бир групу дүшмән гошунунун ҝүҹүнү нәзәрә алараг, шәһәрдән чөлә чыхмамағы, Гүрејшлә Мәдинәнин дар күчәләриндә дөјүшмәји тәклиф етдиләр. Амма Сә’д ибни Мәаз да дахил олмагла, дөјүшҝән ҹаванлар буну өзләринә сығышдырмајыб, Мәдинәдән чыхмағы исрарла тә’кид етдиләр. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) Мәдинәдән чыхмаға мејилли олмаса да, чохлуғун тәклифини гәбул етди.

Дөјүш башлады вә мүсәлманлар бир ҝүҹлү һәмлә илә дүшмән гошунуну ҝери отуртдулар. Гүрејшин там мәғлуб олдуғуну зәнн едән мүсәлманлар, јанылмышдылар. Мүсәлманларын архајынлашмасындан истифадә едән дүшмән, әкс һүҹума кечәрәк, Үһүд дөјүшүндә гәләбә газанды.

Бу дөјүшдә мүсәлманларын мәғлубијјәтинин дөрд әсас сәбәби вардыр:

1. Исламы тәзә гәбул едәнләрдән бир һиссәси Аллаһын гејби јардымларындан архајынлашараг, лазымы дөјүш һазырлығы ҝөрмәмишдиләр.

2. Һәзрәт Пејғәмбәрин (с), охатанларын сәнҝәрдә галмасына даир вердији әмрә итаәтсизлик ҝөстәрилди.

3. Мүсәлманлардан бир һиссәси дүшмәни тә’гиб етмәк әвәзинә, силаһы јерә гојуб, гәнимәт ардынҹа гачды.

4. Әввәлки Бәдр дөјүшүндәки гәләбәдән архајынлашан мүсәлманлар, Үһүд дөјүшүндә дүшмәнин ҝүҹүнү дүзҝүн гијмәтләндирмәмишдиләр.

Суал 26: Ҝүнаһ олан мәҹлисдә отурмаг олармы?

Ҹаваб: Ән’ам сурәсинин 68-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Ајәләримизә истеһза едәнләри ҝөрдүјүн заман онлар сөһбәти дәјишәнә гәдәр онлардан үз чевир. Әҝәр шејтан буну сәнә унутдурса, хатырлајандан сонра о залым тајфа илә отурма». Ујғун әмрә итаәт етмәјәнләрә хәбәрдарлыг олунур: «Белә мәҹлисләрдә иштирак етсәниз, сиз дә онларын тајы олаҹаг, онларын агибәти илә растлашаҹагсыныз»^[15].

Ајә вә һәдисләрдән ашағыдакы нәтиҹәләр чыхыр:

1. Ҝүнаһ мәҹлисиндә иштирак, ҝүнаһда иштирак кимидир;

2. Белә мәҹлисдә иштирак едән шәхс, ја ҝүнаһын гаршысыны алмалы, ја да һәмин мәҹлиси тәрк етмәлидир;

3. Белә мәҹлисләрдә сакит отуранын ҹәзасы, ҝүнаһкарларын ҹәзасы гәдәрдир;

4. Ҝүнаһа јол верилмәјән мәҹлисләрдә кафирләрлә отурмаг олар;

5. Ҝүнаһкарларла меһрибан мүнасибәт нифаг нишанәсидир. Чүнки һәгиги мүсәлман, илаһи һәдләрин позулдуғу мүһитдә раһат дајана билмәз.

Суал 27: Тәвәссүл нәдир?

Ҹаваб: «Тәвәссүл» әрәбҹәдән тәрҹүмәдә «мүәјјән васитә илә мәгсәдә јахынлашмаг истәји» мә’насыны верир. «Маидә» сурәсинин 35-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Еј иман ҝәтирәнләр, Аллаһдан горхун. Она јахынлашмаг үчүн васитә ахтарын» («вәбтәғу иләјһил-вәсилә»).

Ујғун ајәдәки «вәсилә» сөзүнүн мә’насы чох ҝенишдир. Инсаны Аллаһа јахынлашдыран бүтүн шејләр ‒ Аллаһа вә Онун Рәсулуна (с) иман, ҹиһад, намаз, зәкат, оруҹ, һәҹҹ, сәдәгә вә саир хејир ишләр бу јахынлыг үчүн вәсиләдир.

Гејд етдик ки, тәвәссүл васитә ахтармагдыр. Пејғәмбәрләрин, имамларын, салеһ бәндәләрин шәфаәти дә тәвәссүлә аиддир. Һәтта Аллаһы пејғәмбәрләр, имамлар вә салеһләрин мәгамына анд вермәк, бу ҝениш мә’наја дахилдир.

Пејғәмбәр вә имамлара тәвәссүл, јә’ни онлар васитәси илә Аллаһа јахынлашмаг о демәк дејилдир ки, инсан инсана ибадәт едир, ширкә дүчар олур. Јухарыда гејд олундуғу кими, тәвәссүл нәинки Гур’ана зидд дејил, һәтта ајәләрлә тәсдигләнир. «Ниса» сурәсинин 64-ҹү ајәсиндә охујуруг: «(Ја пејғәмбәр) Онлар өзләринә зүлм етдикләри заман, дәрһал сәнин јанына ҝәлиб Аллаһдан бағышланмаг диләсәјдиләр вә пејғәмбәр дә онлар үчүн әфв истәсәјди, әлбәтдә, Аллаһын төвбәләри гәбул едән вә мәрһәмәтли олдуғуну биләрдиләр».

Суал 28: Чохлуг һәмишә һаглыдырмы?

Ҹаваб: Бә’зән ешидирик: әҝәр спиртли ички писдирсә, нә үчүн дүнјада бөјүк әксәријјәт ондан истифадә едир?

«Маидә» сурәсинин 100-ҹү ајәсиндә Аллаһ-тәала бујурур: «Ја пејғәмбәр, де ки, мурдар шејин чохлуғу сәни һејрәтә ҝәтирсә белә, мурдарла пак бир ола билмәз».

Бәшәр тарихи боју мүбаһисәсиз гәбул олунан мәсәләләрдән бири дә, кәмијјәт вә кејфијјәт анлајышларынын бир-бириндән асылы олмамасыдыр. Бунунла белә, ҹаһил инсанлар өз батил фикирини сүбута јетирмәк үчүн чохлуғу дәлил ҝәтирир. Бу надан дәстәнин фикиринҹә, әҝәр чохлуг спиртли ички ичәрсә, демәк спиртли ичкиләр пис дејил вә сән дә ичә биләрсән; әҝәр әксәријјәт фаизлә пул ҝөтүрүб, фаизлә пул верирсә, демәк сәләм пис дејил вә сән дә сәләмчи ола биләрсән вә с. Һансы ки, чохлуғун рә’јинә табе олуб, һәгигәтдән јан кечмәк мүнафигләрә мәхсус сифәтдир.

Кор-коранә чохлуға табечилик, батилә һагг дону ҝејиндирир вә һәгигәт унудулур. Бәшәријјәтин бәдбәхтчиликләринин әсас сәбәбләриндән бири дә, мәһз бу дүшүнҹә тәрзидир. «Ән’ам» сурәсинин 116-ҹы ајәсиндә охујуруг: «Әҝәр сән јер үзүндә оланларын әксәријјәтинә итаәт етсән, онлар сәни Аллаһын јолундан аздырарлар. Онлар анҹаг зәннә ујар вә анҹаг јалан данышарлар».

Суал 29: Инсанлары һагга дә’вәт едиб, батилдән чәкиндирмәк ваҹибдирми?

Ҹаваб: «Маидә» сурәсинин 105-ҹи ајәсиндә охујуруг: «Еј иман ҝәтирәнләр, нәфсинизи горујун. Сиз доғру јолда олсаныз, јолдан азанлар сизә һеч бир зәрәр јетирмәзләр».

Исламда һәр бир мүсәлмана ваҹиб бујурулмуш он әмәл сырасында әмр бе мә’руф (доғру јола әмр) вә нәһј әз мүнкәр (азғынлыгы гадаған етмә) дә вардыр. Лакин бә’зиләри јанылараг, јухарыда зикр едилмиш ајәдән белә нәтиҹә чыхарырлар ки, һәрә өз һәјат тәрзини мүәјјән етмәли вә јолундан азанлара мане олмамалыдыр.

Рәвајәт олунур ки, һәзрәт Пејғәмбәрин (с) вә онун јахынларынын иштирак етдији бир мәҹлисдә «әмр бе мә’руф» вә «нәһј әз мүнкәр» мөвзусунда сөһбәт ҝедирди. Ҝәнҹ мүсәлманлардан бири сөһбәтә гарышараг, јухарыдакы ајәни мисал ҝәтирәрәк, «доғру јола чағырыша һаҹәт галырмы»,-дејә суал верир. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурду: «Доғру јола әмр един вә бу јолдан азанларын гаршысыны алын. Амма елә бир заман ҝәлсә ки, инсанлар дүнјаны үстүн тутсалар, пахыллыг вә нәфс онлара һаким олса, һәр кәс јалныз өз фикирини бәјәнсә, бу ҹаһилләрдән узаглашыб, өзүнүзлә мәшғул олун»^[16].

Демәк, ујғун ајәдәки ҝөстәриш, јалныз мүәјјән дөврә аиддир. Дин, вәтән, милләт севҝисини анлајан инсан билир ки, әтрафдакы инсанлара лагејидлик ҹәмијјәти учурума сүрүкләјир.

Суал 30: Мүсәмма әҹәл нәдир?

Ҹаваб: «Ән’ам» сурәсинин 2-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Одур сизи палчыгдан јарадан, сонра исә әҹәли мүәјјән едән. Аллаһын јанында Мүсәмма ‒ мә’лум бир әҹәл дә вардыр».

Ајәдән мә’лум олур ки, инсан үчүн ики әҹәл, ики өлүм вардыр: мүсәмма ‒ мә’лум әҹәл вә садәҹә әҹәл. Башга ајәләрдән, еләҹә дә Әһли-бејт (ә) һәдисләриндән фајдаланан тәфсирчиләр бу гәнаәтдәдирләр ки, мүсәмма әҹәл тәбии өлүм, әҹәл исә гејри-тәбии өлүмдүр.

Өз тәбии е’тибары илә бир чох мөвҹудлар узун мүддәт јашаја биләҹәји һалда, мүәјјән бир сәбәб үзүндән гәфил өлүмлә растлашырлар. Беләҹә, гәфил өлүм тәбии өлүмү габаглајыр. Инсан да беләдир. Әҝәр она верилмиш өмрү гысалдаҹаг манеәләр ортаја чыхмаса, тәбии өлүмәдәк јашаја биләр. Мәсәлән, бир нефт лампасынын ијирми саатлыг нефти варса, әҝәр бир манеә олмаса, о бу ијирми сааты јанмағында давам едәҹәк. Онун ијирми саатдан сонра сөнмәси тәбии өлүмүн бир мисалыдыр. Амма гәфил әсән бир күләк бу лампаны бирҹә саатдан сонра да сөндүрә биләр.

Гејри-тәбии өлүмүн вахтыны гоһум-әграбаны тез-тез јохламагла ҝеҹикдирмәк олар. Амма тәбии өлүмүн вахтыны дәјишмәк гејри-мүмкүндүр. Гур’ани-кәримдә бујурулур: «Һәр бир үммәтин әҹәл вахты вардыр. Онларын әҹәли ҝәлиб чатдыгда, бирҹә саат белә нә јубанар, нә дә тезләшәр»^[17].

Суал 31: Пејғәмбәрлијә нә үчүн мәләк сечилмәди?

Ҹаваб: Һәзрәт Пејғәмбәр (с) вә онун ҝәтирдији ајинләрә мүхалиф оланлар, өз чиркин мәгсәдләринә чатмаг үчүн мин бир бәһанә ҝәтирир, бүтүн васитәләрә әл атырдылар. Бу бәһанәләрдән бири дә, пејғәмбәр олараг мәләк јох, инсанын сечилмәсиндән доған наразылыг иди. Һансы ки, һәзрәт Мәһәммәдин (с) пејғәмбәрлијинә кифајәт гәдәр дәлил вар иди. Икинҹи бир тәрәфдән, белә бир е’тираз тәкҹә һәзрәт Мәһәммәдә (с) гаршы јох, бүтүн пејғәмбәрләрә гаршы јөнәлмишди вә олдугҹа јерсиз ҝөрүнүрдү.

Бәс Гур’ани-кәримдә бу барәдә нә дејилир? «Ән’ам» сурәсинин 8-ҹи ајәсиндә Аллаһ-тәала бујурур: «Әҝәр биз елә бир мәләк ҝөндәрсәјдик, иш битмиш олар вә иман ҝәтирмәјәнләрә бир ан белә мөһләт верилмәзди».

Мараглыдыр, нә үчүн мөһләт верилмәзди? Ҹаваб чох садәдир: Аллаһ-тәала инсаны әзаба дүчар етмәздән әввәл, она хәбәрдарлыг едир. Хәбәрдарлыг һәм сөз, һәм дә ҝөзлә ола биләр. Мәсәлән, бир инсана «овҹумда гызыл олдуғуна инанмасан, сәни ҹәзаландыраҹағам» дејирсән. Бу сөзлә хәбәрдарлыгдыр. Ҝөзлә хәбәрдарлыг одур ки, овҹундакы гызылын бир тәрәфини о шәхсә ҝөстәрәсән. Сөзлә хәбәрдарлыға мәһәл гојмајан инсана дүшүнмәк үчүн мөһләт вермәк олар. Амма ҝөзү илә ҝөрдүкдән сонра инанмајан шәхсә мөһләт вермәк үчүн һеч бир әсас јохдур. Пејғәмбәр олараг мәләк ҝөндәрилмәси, гејбин ашкарланмасы вә ҝөзлә ҝөрүнән сон хәбәрдарлыгдыр. Аллаһ-тәала исә, инсаны әгл мүлкү илә мүкафатландырараг, ону үстүн етмишдир. Һејванлар да ҝөрдүјүнү һисс едир, дујур. Иман исә, заһир ҝөзү илә ҝөрдүјүнә јох, бәсирәт ҝөзү илә ҝөрдүјүнә инанмагдыр. Нөвбәти ајәдә охујуруг: «Әҝәр биз ону мәләк етсәјдик, јенә дә инсан гијафәсиндә ҝөндәрәр вә онлары бир даһа шүбһәјә салардыг».

Суал 32: Илк мүсәлман кимдир?

Ҹаваб: Гур’ани-кәримин «Ән’ам» сурәсинин 163-ҹү ајәсиндә бујурулур: «(Ја Мәһәммәд, де ки) онун һеч бир шәрики јохдур. Мәнә белә бујурулмушдур вә мән илк мүсәлманам».

Ајәдән ачыг-ашкар мә’лум олур ки, илк мүсәлман һәзрәт Мәһәммәддир (с). Амма «Јунис» сурәсинин 72-ҹи ајәсиндә Нуһ пејғәмбәрин, «Бәгәрә» сурәсинин 128-ҹи ајәсиндә Ибраһим пејғәмбәрин, «Јусиф» сурәсинин 101-ҹи ајәсиндә исә, Јусиф пејғәмбәрин мүсәлманлығы һаггында мә’лумат верилир.

Бә’зи тәфсирчиләрин фикиринҹә, һәлә руһлар аләминдә Аллаһ-тәаланын дә’вәтинә илк мүсбәт ҹаваб верән инсан, һәзрәт Мәһәммәд (с) олдуғу үчүн илк мүсәлман да о һесаб едилмәлидир.

Амма башга бир фикир дә мөвҹуддур. «Мүсәлман» сөзүнүн лүғәти мә’насы «тәслим олан» демәкдир. Бу бахымдан Адәм пејғәмбәрдән башлајараг, Аллаһ әмринә бүтүн тәслим оланлар мүсәлмандырлар.

«Мүсәлман» сөзүнүн икинҹи мә’насы, Ислам динини гәбул едән шәхсләрә шамил олунур вә бу бахымдан илк мүсәлман һәзрәт Мәһәммәд (с) олмушдур.

Суал 33: Адәм (ә) ҝүнаһкардырмы?

Ҹаваб: Јәһудиләрин вә мәсиһиләрин мүгәддәс китабларына әсасән, Адәм (ә) чох ағыр ҝүнаһа јол вермишдир. Лакин Ислам мәнбәләриндә Адәмин ҝүнаһа јол вердији гәтијјәтлә инкар олунур.

Билирик ки, Адәм илаһи пејғәмбәрләрдәндир. Гур’ан ајәләринә әсасән, илаһи пејғәмбәрләр ҝүнаһ едә билмәз. Бә’зиләринин ҝүнаһ адландырдығы мүәјјән әмәлләр исә, мүтләг ҝүнаһ дејил, «тәрки-әвла»дыр. «Әвланын» лүғәти мә’насы, «ән үстүн» демәкдир. «Тәрки-әвла» ән үстүн, ән јахшы әмәлин тәрк едилмәсидир. Мәсәлән, чох варлы бир адам касыб гоншусуна бөјүк көмәкләр ҝөстәрә биләҹәји һалда, ҹүз’и бир јардым ҝөстәрир. Бу варлығын һаггында елә иттиһамлар ирәли сүрүлүр ки, ҝуја һәмин шәхс ҝүнаһа јол вериб. Әслиндә исә, һеч бир ҝүнаһ баш вермәјиб. Садәҹә, јахшы бир иши тәрк едиб.

Илаһи дәрҝаһа јахын инсанларын әмәлләри, онларын мәгамына ҝөрә өлчүлүр. Ади бир инсан үчүн ҝүнаһа һесаб олунмајан әмәл, өвлијалар үчүн гүсур сајыла биләр. Она ҝөрә дә, тәрки-әвлаја јол вермиш пејғәмбәрләр, дәрһал ҹәзаландырылырлар.

Адәмин гадаған олунмуш ағаҹа тохунмасы ҝүнаһ јох , тәрки-әвладыр. Бу әмәлә ҝөрә, ади бир адам һеч вахт ҹәзаландырылмазды. Адәм пејғәмбәрин ҹәзаландырылмасынын сәбәби, онун јүксәк мәгамы иди. Аллаһ-тәала «бу ағаҹа јахынлашмајын, јохса өзүнүзә зүлм едәнләрдән оларсыныз» бујурараг, садәҹә, Адәмә хәбәрдарлыг етмишдир.

Суал 34: Муса (ә) нә үчүн төвбә етди?

Ҹаваб: Муса пејғәмбәр Бәни-Исраил тајфасынын инадкарлығы гаршысында бир чох чәтинликләрлә үз-үзә ҝәлирди. «Ниса» сурәсинин 153-ҹү ајәсиндә Аллаһ-тәала бујурур: «(Ја Мәһәммәд) китаб әһли сәнин онлара ҝөјдән бир китаб ендирмәјини истәјирләр. Һалбуки, онлар Мусадан бундан даһа бөјүјүнү истәмиш вә «бизә Аллаһы ашкар ҝөстәр» демишдиләр».

Бәни-Исраилин бу ахмаг истәји гаршысында Мусанын Аллаһ-тәалаја мүраҹиәт етмәкдән башга јолу галмамышды. Беләҹә, Муса Бәни-Исраилин нүмајәндәси олараг «Еј Рәббим, өзүнү мәнә ҝөстәр», деди. Мусанын истәји гаршысында, Аллаһ-тәала бујурду: «Сән мәни әсла ҝөрә билмәзсән. Лакин даға бах. Әҝәр о јериндә дура билсә, сән дә мәни ҝөрә биләрсән».

Гур’анда белә бујурулур ки, Аллаһ-тәала даға тәҹәлли етди вә дағ парча-парча олду. Муса һушуну итирди. Ајыландан сонра исә бу јерсиз истәјә ҝөрә төвбә етди.

Муса (ә) Бәни-Исраилин истәјини јеринә јетирдији һалда, нә үчүн өзү төвбә етмәли иди? Тәфсирчиләрин фикиринҹә, Муса Бәни-Исраилин нүмајәндәси олараг онларын тәрәфиндән төвбә едирди.

Суал 35: Нә үчүн дүнја бир анда јарадылмады?

Ҹаваб: «Ә’раф» сурәсинин 54-ҹү ајәсиндә бујурулур: «Һәгигәтән, Аллаһ-тәала ҝөјләри вә јери алты ҝүндә хәлг етди». Мараглыдыр ки, ҝөрәсән, мисилсиз әзәмәт саһиби олан Рәббимиз нә үчүн дүнјаны бир анда јаратмады?

Тәфсирчиләр бу фикирдәдирләр ки, һәр һансы бир ишин бир анда һәјата кечмәмәси, һәмин ишин һикмәти һаггында дүшүнмәјә имкан верир. Мәсәлән, инсанын ана бәтниндә доггуз ај мүддәтиндә мәрһәлә-мәрһәлә формалашмасы, јараданын әзәмәтини даһа да ашкар ҝөстәрир.

Аллаһ-тәала јери вә ҝөјләри бизим өлчүләрлә һәр бири нечә милјон ил давам етмиш алты дөвүрдә јаратмышдыр. Гур’анда бујурулан алты ҝүн, бизим ијирми дөрд саатлыг ҝүнүмүздән тамам фәргләнир. Бу алты ҝүнүн һикмәтлә долу олан һәр аны, илаһи елмин әзәмәтиндән данышыр.

Бәс бу алты ҝүндә һансы һадисәләр баш верди?

Илк ҝүн, топлу газ формасында олан дүнја өз оху әтрафында фырланараг парчаланды вә планетләр јаранды; Икинҹи ҝүн, планетләрдән бә’зиси көзәрмиш, бә’зиси исә донмуш һалда дајаныглы вәзијјәтә кечди. Үчүнҹү ҝүн, ҝүнәш системи јаранмагла, јер ҝүнәшдән ајрылды. Дөрдүнҹү ҝүн, јер сојуду вә һәјат үчүн шәраит јаранды. Бешинҹи ҝүн, отлар вә ағаҹлар јарадылды. Алтынҹы ҝүн һејванлар вә инсан јер үзүндә заһир олду.

Суал 36: Әса әждаһаја чеврилә биләрми?

Ҹаваб: «Ә’раф» сурәсинин 107-ҹи ајәсиндә охујуруг: «Муса әсасыны атды вә о, дәрһал ашкар ҝөрүнән әждаһаја чеврилди».

Мусанын әсасынын әждаһаја чеврилмәси һадисәсини ики бахымдан изаһ етмәк олар: Әввәла, гејд едәк ки, бүтүн пејғәмбәрләр мө’ҹүзә илә ҝәлдикләри кими, Муса (ә) да мө’ҹүзә илә ҝәлмишди вә бу мө’ҹүзәләрдән бири дә, әса иди. Бу һадисәнин ади инсанлара тәәҹҹүблү ҝөрүнмәси, мө’ҹүзәнин маһијјәтини тәшкил едир. Әҝәр бир һадисә тәәҹҹүб доғурмурса, ону мө’ҹүзә һесаб етмәк олмаз. Муса өз пејғәмбәрлијини мө’ҹүзә илә сүбута јетирмәли иди. Бүтүн материја ганунларынын табе олдуғу Аллаһын ирадәси илә бу мө’ҹүзә баш тутду.

Икинҹиси, унутмаг олмаз ки, тәбиәт аләминдәки бүтүн һејванлар да, диҝәр ҹанлылар кими торпагдан јаранмышдыр. Әҝәр һәм әждаһа, һәм дә әсанын дүзәлдилдији ағаҹ торпагдан јаранмышдырса, онларын бир-биринә чеврилмәсиндә елмлә узлашмајан һеч бир шеј јохдур. Тәәҹҹүб доғуран исә, кечид просесидир. Әҝәр бир дамла нүтфә доггуз ај дејил, бир анда инсана чеврилсәјди, бу да тәәҹҹүблү оларды. Әслиндә, әсадан әждаһа јаранмасына нисбәтән нүтфәдән инсанын јаранмасы, даһа да дәрин бир просесдир. Биринҹи һадисәни даһа е’ҹазкар ҝөстәрән просесин мәрһәлә-мәрһәлә јох, бир анда һәјата кечмәсидир.

Суал 37: «Мәнзәләт» һәдисиндә нә дејилир?

Ҹаваб: Һәзрәт Пејғәмбәрин (ә) бујуруглары арасында адыјла танынан мәшһур һәдисләрдән бири дә, «Мәнзәләт» һәдисидир. Бу һәдис һәм шиә, һәм дә сүннәт әһли алимләри тәрәфиндән нәгл олунмушдур. Ән мәшһур сүнни мәнбәләри «Сәһиһи-Бухари», «Сәһиһи-Мүслим»дә ады чәкилән һәдислә растлашырыг.

Һәдисдә бујурулур: «Пејғәмбәр (с) Тәбука јола дүшәркән, Әлини (ә) өз јериндә гојду. Әли (ә) әрз етди: «Мәни ушаглар вә гадынлар арасында гојурсан?». Һәзрәт пејғәмбәр бујурду: «Разы дејилсәнми ки, Һарун Муса үчүн неҹә идисә, сән дә мәним үчүн елә оласан?!»^[18].

Һәдисләрдә гејд олунур ки, бир ҝүн Мүавијә Сә’дә деди: «Нә үчүн Әлијә лә’нәт охумурсан?». Сә’д деди: «Һәзрәт пејғәмбәрин Әли (ә) һаггында бујурдуғу үч шеј јадыма дүшүр вә лә’нәт дејә билмирәм». Сонра Сә’д ујғун мәнзәләт һәдисиндә һәзрәт Пејғәмбәрин (с) бујурдуғу ҹүмләни вә даһа башга ики кәламы зикр едир.

Башга бир рәвајәтдә нәгл олунур ки, Өмәр ибни Хәттаб бир кишинин Әлијә (ә) лә’нәт охудуғуну ҝөрүр. Кишијә дејир: «Зәннимҹә, сән мүнафигсән. Чүнки һәзрәт Пејғәмбәр (с) Әлинин һаггында белә бујуруб: «Һарун Муса үчүн һансы мәгамдајдыса, Әли дә мәним үчүн һәмин мәгамдадыр»^[19].

Суал 38: Инсан һејвана чеврилә биләрми?

Ҹаваб: «Ә’раф» сурәсинин 166-ҹы ајәсиндә бујурулур: «Гадаған олунмуш ишә сајмазјана мүнасибәт бәсләдикләри вахт, онлара әмр етдик: «Зәлил мејмунлара дөнүн!».

Мүхтәлиф ајәләрдән мә’лум олур ки, јолуну азмыш түғјанчы тајфалары Аллаһ-тәала мүхтәлиф ҹүр ҹәзаландырыр. Јухарыдакы ајә, бир груп азғын инсанын ҹәза олараг һејвана дөндәрилдијини хәбәр верир. Бурада инсанын руһән, јохса ҹисмән һејванлашмасындан сөһбәт ҝедир. Елми нөгтеји-нәзәрдән инсанын ҹисмән һејвана дөнмәси гејри-мүмкүндүр. Һәјат шәраитинин дәјишмәси тә’сири алтында, организмдә јени биоложи әламәтләр јарана биләр. Мутасија адланан бу дәјишмә, организми гисмән дәјишә биләр. Демәк, инсанын һејвана чеврилмәси, јалныз мө’ҹүзә јолу илә мүмкүндүр.

Амма тәфсирчиләрин кичик бир һиссәси бу фикирдәдирләр ки, ујғун ајәдә сөһбәт руһән һејванлашмадан ҝедир. Онларла разылашмајан әксәр тәфсирчиләр, белә бир һадисәнин тәкамүл ганунуна зидд олдуғуну ашкар едирләр. Онлар билдирирләр ки, тәкамүл гануну, тәкамүл просесини кечән организмә аиддир. Һансы ки, һәјатда истисналар вардыр. Мәсәлән, јашыдлары инкишафда олан бир јенијетмә, һансыса бир хәстәлик уҹбатындан ҹылызлаша биләр.

Рәвајәтләрдән ајдын олур ки, һәмин һејвана дөндәрилмиш инсанлар, јалныз бир нечә ҝүн јашаја билдиләр. Әҝәр нәзәрә алсаг ки, тәкамүл просесинә ујғун ҝәлмәјән бүтүн һадисәләр давамсыз олур (мәсәлән, ики башлы инсан вә һејванлар чох аз јашајыр), демәк гәзәбә дүчар олмуш һәмин инсанлар ҹисмән мејмуна дөндәрилмишләр.

Суал 39: Зәрр аләми нәдир?

Ҹаваб: Мүхтәлиф Ислам мәнбәләриндә зәрр аләми һаггында мә’лумат верән кифајәт гәдәр рәвајәт вардыр. Лакин биз јалныз бир Гур’ан ајәси әтрафында данышаҹағыг. «Ә’раф» сурәсинин 172-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Хатырла ки, бир заман Рәббин Адәм оғулларынын белләриндән өвладларыны чыхарыб, онлары өзләринә шаһид тутараг, сорушмушду: «Мән сизин Рәббиниз дејилмәмми?».

«Өвладлар» кими тәрҹүмә олунмуш «зүрријјәт» кәлмәсинин «зәрр» көкүндән алындығы билдирилир. Ајәдә һаггында данышылан һадисә һарада баш верир? Мө’тәбәр һәдисләрә әсасланан әксәр Ислам тәфсирчиләри, бу һадисәнин зәрр аләминдә баш вердијини јазырлар.

Рәвајәтә ҝөрә, Адәм хәлг едилән заман онун сон нәфәрәдәк бүтүн өвладлары белиндән зәррәләр шәклиндә хариҹи олду. Әгл вә шүура малик олан бу зәррәләрин ешитмә вә данышма ҝүҹү вар иди. Онлар «мән сизин Рәббиниз дејиләмми» суалына «бәли, Рәббимизсән»,-дејә ҹаваб вердиләр. Бу сорғу-суалда мәгсәд нә иди? Ајәләрдән ајдын олур ки, бу сорғу-суалла Аллаһ-тәала өз хәбәрдарлығыны сона јетирирди. Башга сөзлә, белә бир хәбәрдарлыгдан сонра гијамәт ҝүнү кимсә «биз бундан хәбәрсиз идик» дејә билмәјәҹәкди.

Ујғун ајә инсанда Аллаһа е’тигадын фитри олдуғуну бир даһа тәсдиг едир.

Суал 40: Гијамәт нә заман баш верәҹәк?

Ҹаваб: Рәвајәтә ҝөрә, Гүрејш тајфасындан бир нечә нәфәр гоншу әјаләтдәки јәһуди алимләрлә ҝөрүшүб, һәзрәт Мәһәммәди (с) сусдурасы суаллар һазырлајырдылар. Бу суаллардан бири дә, гијамәтин нә заман бәрпа олаҹағы иди. Онлар һәзрәтин һүзуруна ҝәлиб бу суалы верәндә, ајә назил олду: «Сәндән гијамәт һаггында сорушурлар ки, нә вахт гопаҹаг? Де ки, о анҹаг Рәббимә мә’лумдур»^[20].

Белә бир суал ортаја чыхыр ки, бу һадисәдән һәтта пејғәмбәрләрин хәбәрсиз галмасынын сәбәби нәдир?

Тәфсирчиләр белә гејд едирләр ки, әҝәр гијамәт сааты мә’лум олсајды, кими узаг ҝөрүб архајынлашар, кими дә јахын ҝөрүб тә’сирләнәрди. Бу һадисәнин бүтүн инсанлара һәр заман тә’сирли галмасы үчүн онун вахтынын гејри-мүәјјән галмасы зәрури иди.

Бүтүн планетләрин орбитиндән чыхыб парчаланаҹағы, ҝүнәшин вә улдузларын сөнәҹәји, о ағыр интизары инсаны, һејвани һиссләрдән узаглашдырыр, ону бөјүк сорғу һаггында дүшүнмәјә сөвг едир. «Гијамәт» сурәсиндә бујурулур: «Ҝөзләрин һејрәтдән бәрәләҹәји, ај тутулаҹағы, ҝүнәшлә ај бирләшәҹәји заман ‒ мәһз о ҝүн инсан «гачыб гуртармаға јер һарададыр», сорушаҹаг. Хејир, һеч бир сығынаҹаг олмајаҹаг. О ҝүн дураҹаг јер, анҹаг Аллаһын һузурудур!».

Суал 41: Пејғәмбәр (с) гејб аләминдән хәбәрдар идими?

Ҹаваб: Мәһдуд мүталиәли бир гисм инсан бә’зән бир ајәни охумагла нәтиҹә чыхарыр. Белә ајәләрдән бири дә, «Ә’раф» сурәсинин 188-ҹи ајәсидир. Ајәдә дејилир: «Әҝәр гејби билсәјдин, сөзсүз ки, даһа чох хејир тәдарүк едәрдин вә мәнә пислик дә тохунмазды». Бу ајә һәзрәт Мәһәммәдин (с) дилиндән бујурулур. Амма ајәдән бу нәтиҹә чыхмыр ки, пејғәмбәр гејб аләминдән тамамилә хәбәрсиз иди. Садәҹә олараг, пејғәмбәрин бу саһәдәки билији мәһдуд иди. О, бу барәдә Аллаһ-тәаланын өјрәтдији гәдәр билирди. «Ҹин» сурәсинин 26, 27-ҹи ајәләриндә охујуруг: «Гејби билән анҹаг Аллаһдыр вә өз гејбини кимсәјә әјан етмәз; бәјәниб сечдији пејғәмбәрдән башга!».

Пејғәмбәрләр һәм мадди, һәм дә мә’нәви ҹәһәтдән ҹәмијјәтә рәһбәрлик етмәјә вәзифәли олдугларындан, онларын бир сыра биликләрә еһтијаҹы лабүддүр. Бу саһәдә гејб аләминдән билијә нә гәдәр еһтијаҹлары вардырса, о гәдәр дә билирләр. Гејб аләминдән мә’луматы олмајан шәхс, өз дөврүнүн рәнҝини алыр вә онун биликләри башга бир заман вә шәраит үчүн јетәрсиз олур. Бујуруглары дүнја һәјатынын сонунадәк ејни тә’сирдә галан һәзрәт Мәһәммәд (с), һеч шүбһәсиз, гејб аләминдән хәбәрдар иди. Дүнјәви рәһбәрләрин исә, јалныз өз дөврү вә өз шәраитиндә тә’сирли олдуғу ҝөз габағындадыр.

Суал 42: Гур’ан охунан заман сусуб, ону динләмәк ваҹибдирми?

Ҹаваб: Бу барәдә Гур’анда бујурулур: «Гур’ан охунан заман, ону динләјин вә сусун ки, бәлкә рәһм олунасыныз»^[21].

Ибн Әббас нәгл едир ки, илк әввәлләр мүсәлманлар намаз заманы сөһбәт едәр, бир-бирләринә суал верәрдиләр. Јухарыдакы ајә назил олдугдан сонра намаз заманы әлавә данышыглар гадаған едилди.

Бәс башга вахтлар неҹә, Гур’ан охунаркән данышмаг олармы? Рәвајәт олунур ки, имам Садиг (ә) бујурмушдур: «Истәр намаз вахты, истәрсә дә башга вахтлар Гур’ан охундуғуну ешидәркән сусуб, ону динләмәк лазымдыр». Һәтта, бә’зи һәдисләрә әсасән, Гур’ан охундуғуну ешидән пишнамаз јахшы олар ки, ајә гуртаранадәк сусуб, ону динләсин.

Јухарыда дејиләнләрдән ајдын олур ки, Гур’ан охундуғуну ешидән заман, сусмаг чох бәјәнилмиш бир ишдир. Бунунла белә сусмаг, ваҹиб дејилдир. Ислами мәнбәләрдә белә бир мүлаһизә дә вардыр ки, ҹәмијјәт намазында игтида едәнләрин намазын биринҹи вә икинҹи рәк’әтләриндә гираәт заманы сакит дајанмасы ујғун ајәдәки ҝөстәришә әсасланыр. Амма бу һалда да, сусмаг ваҹиб дејилдир (Игтида едән шәхс астадан зикр едә биләр).

Суал 43: Иманлы инсанда һансы хүсусијјәтләр олмалыдыр?

Ҹаваб: Гур’ан ајәләри вә Әһли-бејт һәдисләриндә мө’минләрә мәхсус бир чох сифәтләр садаланыр. Биз јалныз «Әнфал» сурәсиндә гејд едилмиш сифәтләрдән данышаҹағыг: «Мө’минләр јалныз о кәсләрдир ки, Аллаһын ады чәкиләндә үрәкләри горхудан титрәјәр».

Һәгиги мө’минләрдә үч мә’нәви вә ики әмәли кејфијјәт олур. Үч мә’нәви хүсусијјәт мәс’улијјәт һисси, иманын тәкамүлү вә тәвәккүлүдүр. Демәк, мө’мин инсан Аллаһ гаршысында мәс’улијјәт һисс едир вә онун бујурдуғу вәзифәләрдә сәһләнкарлыг ҝөстәрмир.

Мө’минләрин икинҹи мә’нәви хүсусијјәти одур ки, Аллаһын ајәләри охундуғу заман иманлары артар.

Тәкамүл бүтүн дириләрә мәхсус олан хүсусијјәтдир. Әҝәр инсанын гәлбиндә иман өлмәмишсә, о инкишаф етмәлидир. Дири иман исә, јалныз һәгиги мө’минләрин гәлбиндә олур.

Мө’минләрә мәхсус үчүнҹү сифәт, онларын јалныз Аллаһа тәвәккүл етмәсидир. Онларын дүшүнҹәләри о гәдәр уҹа вә ҝенишдир ки, зәиф тәбиәтли инсан нәслинә ҝүвәнмәзләр.

Мө’минләрин әмәли хүсусијјәтләри һаггында белә бујурулур: «Намаз гылар вә вердијимиз рузидән сәрф едәрләр». Ајдын олур ки, һәгиги мө’минләрин һәм Аллаһ, һәм дә ҹәмијјәт гаршысында әмәли вәзифәләри вардыр: ибадәт вә халга јардым!

Суал 44: Кафирләрлә илк силаһлы вуруш һансыдыр?

Ҹаваб: Мүсәлманларын кафирләрлә илк силаһлы вурушу Бәдр дөјүшүдүр. Әбу Сүфјан гырх нәфәрлик һеј’әт вә әлли мин динарлыг мал илә Шамдан гајыдырды. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) дүшмәнин игтисади гүдрәтини сындырмаг үчүн онун әсас сәрмајәсинин топландығы бу карваны мүсадирә етмәк гәрарына ҝәлди. Бу гәрарын икинҹи әсас сәбәби, мәһз бу дүшмәнин ишҝәнҹәләриндән Мәдинәјә һиҹрәт едән мүсәлманларын Мәккәдәки итирдикләри вар-дөвләтләринин ҝери гајтарылмасы иди.

Үч јүз он үч нәфәрдән ибарәт мүсәлман мүбаризләр, башда һәзрәт Пејғәмбәр (с) олмагла, карваны изләдикләри бир вахт Гүрејш гошунунун һәрәкәти барәдә мә’лумат алдылар. Пејғәмбәрин (с) планлары, Мәдинәдәки ҹасуслар тәрәфиндән Әбу Сүфјана чатдырылмышды. О да өз нөвбәсиндә Мәккәјә атлы ҝөндәриб, карвана көмәк истәмишди. Әсас вар-дөвләти карванда олан мәккәлиләр, доггуз јүз әлли дөјүшчүнү, једди јүз дәвә вә јүз атлы көмәјә ҝөндәрмишди. Гошуна Әбу Ҹәһл башчылыг едирди. Мәккә илә Мәдинә арасындакы Бәдр мәнтәгәсиндә гошунлар үзбә-үз ҝәлди. Фүрсәтдән истифадә едән Әбу Сүфјан, карванла бирликдә арадан чыхды.

Дөјүшдән әввәл, һәзрәт Пејғәмбәр (с) дүшмәнә сүлһ тәклиф етди. Гүрејш башчыларындан сүлһ истәјәнләр олса да, Әбу Ҹәһл мане олду.

Беләҹә, һиҹрәтин икинҹи илиндә Бәдр мәнтәгәсиндә мүсәлманларын кафирләрлә илк силаһлы дөјүшү баш верди. Пејғәмбәрин (с) әмиси Һәмзә вә гошунун ән ҝәнҹ дөјүшчүсү Әли (ә) дүшмәнә сарсыдыҹы зәрбәләр ендирдиләр. Дөјүш мејданында Гүрејш гошунуна сары һүҹум чәкән гум туфаны, Гүрејшин дөјүш руһијјәсини тамам сындырмышды. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) әлләрини ҝөјә галдырыб әрз етди: «Ја Рәбб, әҝәр бу дәстә гәтлә јетирилсә, кимсә сәнә ситајиш етмәјәҹәк».

Нәһајәт, дөјүш баша чатды. Мүсәлманлар үч дәфә аз гүввә илә дүшмәнин ҝүҹлү гошуну үзәриндә ҝөзләнилмәз гәләбә чалдылар.

Суал 45: Дүшмән ҝүҹлүдүрсә, дөјүшдән гачмаг олармы?

Ҹаваб: Јухарыдакы суала Гур’ан ајәләри белә ҹаваб верир:

«Еј иман ҝәтирәнләр, дөјүш мејданында кафирләрлә растлашдығыныз заман дөнүб гачмајын»^[22].

«Ичәриниздә ијирми сәбирли киши олса, мин кафирә галиб ҝәләр»^[23].

«Аллаһын дүшмәнини вә өз дүшмәнинизи горхутмаг үчүн кафирәләрә гаршы баҹардығыныз гәдәр гүввә вә дөјүш атлары тәдарүк един»^[24]. «Аллаһын изни олмајынҹа, һеч кәсә өлүм јохдур»^[25].

«Сизин ичәриниздән ики дәстә горхараг, ҝери чәкилмәк фикиринә дүшмүшдү. Һансы ки, Аллаһ онларын јардымчысы иди. Мө’минләр ҝәрәк Аллаһа тәвәккүл етсинләр»^[26].

«...Ким белә бир ҝүндә дүшмәнә арха чевириб гачарса, сөзсүз ки, Аллаһын гәзәбинә уғрамыш олар. Онун мәскәни ҹәһәннәмдир»^[27].

Ајәләрдән ачыг-ашкар ҝөрүнүр ки, дөјүшдән гачмаг Исламда бөјүк ҝүнаһлардан һесаб олунур.

Имам Әли ибн Муса әр-Риза (ә) белә бујурур: «Аллаһ-тәала ҹиһаддан гачмағы она ҝөрә һарам бујуруб ки, диндә сүстлүјә, Пејғәмбәр вә имамларын програмларынын тәһгиринә сәбәб олур. Мүсәлманларын дөјүшдән гачмасы сәбәбиндән дүшмән ҹәсарәтә ҝәлир».

Һәзрәт Әли (ә) ҹиһаддан гачмаға мүнасибәтини белә билдирир: «Һеч заман дүшмән гошунунун гаршысындан гачмадым вә кимсә мејданда мәнимлә үз-үзә ҝәлмәди. Ким ҝәлдисә, торпағы ганыјла сираб етдим»^[28].

Суал 46: Өзүнү пејғәмбәр мәсҹидинин сүтунуна бағлајан ким иди?

Ҹаваб: Тәфсирчиләрин фикиринҹә, «Билә-билә Аллаһа, онун пејғәмбәринә вә араныздакы әманәтләрә хәјанәт етмәјин»^[29] ајәси Әбу Ләбабә һаггында назил олмушду. Әбу Ләбабә кимдир?

Имам Садиг (ә) бујурур ки, һәзрәт Пејғәмбәрин (с) ҝөстәриши илә Мәдинә јәһудиләриндән бир һиссәси итаәтсизликләринә ҝөрә, ијирми бир ҝүн мүһасирәдә сахландылар. Нәһајәт, сүлһ тәклиф етмәјә мәҹбур олдулар. Һәзрәт (с) онларын хәјанәткарлығындан шүбһәләнәрәк, Сә’д ибн Мәаза табе олмаларыны истәди. Лакин јәһудиләр, Әбу Ләбабәнин һаким олмасыны арзуладылар.

Пејғәмбәр (с) бу тәклифи гәбул едиб, Әбу Ләбабәни онларын јанына ҝөндәрди. Сөһбәт заманы јәһудиләр Әбу Ләбабәдән Сә’д ибн Мәаз һаггында сорушдулар. Әбу Ләбабә боғазына ишарә едәрәк, Сә’д ибн Мәазы гәбул етмәјин онлар үчүн өлүмә бәрабәр олдуғуну анлатды. Әбу Ләбабәнин хәјанәтиндән Пејғәмбәри (с) аҝаһ едән ајә назил олду. Әбу Ләбабә һәлә ады чәкилән мәҹлисдән дурмамыш, шејтана ујараг, хәјанәт етдијини анлады. Өз хәјанәтиндән пешман олмуш Әбу Ләбабә, өзүнү пејғәмбәр мәсҹидиндә кәндирлә сүтуна бағлајыб, «Аллаһ-тәала төвбәми гәбул етмәсә, өләнәдәк аҹ вә сусуз галаҹағам», деди. Једди ҝүн, једди ҝеҹә бағлы вәзијјәтдә галан Әбу Ләбабә һушуну итирәндән сонра төвбәси гәбул олду. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) өзү Әбу Ләбабәни сүтундан ачды. Бүтүн вар-јохуну сәдәгә вермәк истәјән төвбәкара, «үчдә бирини версән јетәр» -дејә бујурду.

Суал 47: Хүмсүн јарысынын Бәни-Һашимә мәхсус олмасы ајры-сечкилик дејилми?

Ҹаваб: Исламда иллик ҝәлирин еһтијаҹдан артыг галан хәрҹләнмиш һиссәсиндән тутулан бешдә бир верҝи хүмс адланыр. Икинҹи бир верҝи дә вардыр ки, конкрет саһәләри әһатә едир вә зәкат адланыр.

Хүмс һара хәрҹләнә биләр? Ислам һөкмләринә әсасән, хүмс ики јерә бөлүнүр: Исламын тәдриси илә мәшғул оланларын вә Бәни-Һашим нәслиндән олан фәгирләрин еһтијаҹларынын өдәнилмәсинә. Биринҹи һиссә «бејтүл-мал», икинҹи һиссә исә «сәһми садат» адланыр.

Бә’зиләри бу фикирдәдирләр ки, хүмсүн јарысынын Бәни-Һашимә, башга сөзлә, сејидләрә верилмәси ајры-сечкиликдир. Мүтләг әдаләтә әсасланан бир диндә, доғруданмы, ајрысечкилик мүмкүндүр? Сөзсүз ки, хүмс барәдә шүбһәләр мә’луматсызлыгдан доғур.

Әввәла, хүмсүн сејидләрә мәхсус олан һиссәси, јалныз иманлы вә фәгир сејидләрә верилә биләр. Бә’зи авамларын «новчасы гызылдан олса да, сејид хүмс ала биләр» фикри көкүндән јанлышдыр. Икинҹиси, сејид олмајанлар һәм хүмс, һәм дә зәкатдан истифадә едә биләрләрсә, сејидләрин зәкатдан истифадә етмәк һүгуглары јохдур.

Үчүнҹүсү, сејидләрин еһтијаҹы хүмсүн икидә бириндән азла өдәнәрсә, онларын пајынын галан һиссәсини бејтүл-мала әлавә етмәк олар.

Суал 48: Мүгавиләни, пејманы биртәрәфли гајдада позмаг олармы?

Ҹаваб: Исламда әһди-пејмана, мүгавиләјә вәфалы галмаға фөвгәл’адә әһәмијјәт верилмишдир. Һәтта кафирләр вә дүшмәнләрлә мүгавиләјә вәфасызлыг тә’кидлә писләнилмишдир. Бәс «Төвбә» сурәсиндә мүшрикләрлә мүгавиләләрин биртәрәфли гајдада ләғв олунмасы үчүн верилмиш ҝөстәриши неҹә гијмәтләндирмәк олар? Ујғун сурәнин 7-ҹи вә 8-ҹи ајәләриндән ајдын олур ки, бу мүгавиләләрә мүшрикләр елә әввәлҹәдән е’тинасызлыг ҝөстәрирдиләр.

Бир инсана вә ја бир милләтә зорла гәбул етдирилмиш мүгавиләни вә бир тәрәфли гајдада позмаг һеч дә әдаләтсизлик дејилдир. Чүнки зәифин мәҹбур едилдији бир мүгавилә, өзү әдаләтсизлик үзәриндә гурулмушдур.

Мүсәлманларын ујғун мүгавиләни ләғв етмәси, гәфил зәрбә мәгсәди дашымамышдыр. Мүшрикләрә дөрд ај мүддәтиндә мөһләт верилмиш, ҝөтүр-гој үчүн имкан јарадылмышдыр. Әҝәр һәзрәт Пејғәмбәрин (с) бу иши инсани үсуллара әсасланмасајды, Рәсуләллаһ бу дөрд ајлыг мөһләтлә дүшмәни јухудан ојатмазды.

Демәк, мүшрүкләрлә мүгавиләнин биртәрәфли гајдада позулмасы, бу мүгавиләнин әдаләтсиз әсаслар үзәриндә гурулмасы иди. Бу әдаләтсиз мүгавилә истисна олмагла, Пејғәмбәр (с) китаб әһли вә саир тајфаларла бағладығы бүтүн мүгавиләләрә өмүрүнүн сонунадәк һөрмәтлә јанашмышдыр.

Суал 49: Һарам пулла мәсҹид тикмәк олармы?

Ҹаваб: Шәриәт һөкмләринә әсасән, һеч бир шәхсин, һарам јолла газандығы пулу хәрҹләмәк һүгугу јохдур. «Төвбә» сурәсинин 18-ҹи ајәсиндә охујуруг: «Аллаһын мәсҹидләрини јалныз Аллаһа вә гијамәт ҝүнүнә иман ҝәтирән, намаз гылыб зәкат верән вә Аллаһдан башга һеч кәсдән горхмајанлар тә’мир едә биләрләр».

Мәсҹид тикмәјин әһәмијјәти барәдә һәдисләр чохдур. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: «Һәр кәс һәтта гуш јувасы өлчүсүндә олса да мәсҹид тикәрсә, Аллаһ-тәала беһиштдә онун үчүн бина уҹалдар».

Башга бир һәдисдә Һәзрәт (с) бујурур: «Һәр кәс мәсҹиддә бир чыраг јандырса, нә гәдәр ки, бу чыраг мәсҹиди ишыгландырыр, мәләкләр онун бағышланмасыны диләјәр»^[30].

Мәсҹидин абадлашдырылмасы мүгабилиндә вә’д едилән мүкафатлар әслиндә ики дәстәјә аиддир: Бунлардан бири һалал пулла мәсҹид бинасыны тикәнләр, икинҹиси мәсҹиди мә’нәви ҹәһәтдән дүзҝүн истигамәтдә абадлашдыранлардыр. Һарам пулла мәсҹид тикмәк ҝүнаһ олдуғу кими, мәсҹиддә динлә ујушмајан сөһбәтләрә јол вермәк дә ҝүнаһдыр. Бир сөзлә, «Илк ҝүндән бинасы тәгва үзәриндә гурулмуш мәсҹид, намаз гылынмаға даһа лајигдир»^[31].

Суал 50: Үзејир кимдир?

Ҹаваб: Гур’ани-кәримдә бујурулур: «Јәһудиләр «Үзејир Аллаһын оғлудур ... дедиләр»^[32].

Рәвајәтләрдән мә’лум олур ки, Үзејир јәһуди ҹәмијјәтинә бөјүк хидмәтләр ҝөстәрмиш дин башчыларындандыр. Бабил падшаһынын јәһудиләрә диван тутдуғу бир заманда онлара бөјүк хидмәтләр ҝөстәрән, вәтәнләринә гајытмасына наил олан, јандырылмыш Төвраты јенидән, гисмән бәрпа едән, мәһз Үзејирдир.

Јәһудиләр Үзејири бу хидмәтләри мүгабилиндә «Аллаһын оғлу» адландырмаға башладылар. Онлар Үзејирә бу ады һөрмәт мә’насында вердикләрини иддиа етсәләр дә, әслиндә, Аллаһа шәрик гошмушдулар.

Ислам Пејғәмбәри (с) јәһудиләрә суал верәндә ки, Муса Үзејирдән даһа әввәл вә даһа чох хидмәт етдији һалда она нә үчүн белә бир ад вермәмисиниз, јәһудиләр сусдулар^[33].

Илк әввәл Үзејир һөрмәт әламәти олараг «Аллаһ оғлу» адландырылса да, бир мүддәт сонра авамлар ону һәгигәтдә Аллаһ оғлу кими гәбул етмәјә башладылар. Мүасир дөврдә јәһудиләр арасында белә бир әгидә нәзәрә чарпмаса да, Үзејирин јәһудиләр тәрәфиндән ујғун ләгәблә чағырылмасы, тарихи ҝерчәкликдир.

Суал 51: Иса (ә) Аллаһын оғлудурму?

Ҹаваб: Мүасир дөврүмүздә христиан дүнјасынын әксәријјәти Исаны (ә), һәгигәтдә, Аллаһын оғлу кими таныјыр вә ону «Аллаһын оғлу» адландырырлар. Илкин Инҹилдән көклү шәкилдә фәргләнән бу ҝүнкү Инҹилләрдә, Исанын (ә) Аллаһын һәгиги оғлу олдуғу ачыг-ашкар иддиа едилир. Гур’ани-кәримдә Исанын (ә) өзүнүн белә бир иддиада олмадығы билдирилир. Иса (ә) өзүнү јалныз Аллаһын пејғәмбәри кими тәгдим етмишдир.

Үмумијјәтлә, «ата Аллаһ», «оғул Аллаһ», һәтта «ана Аллаһ» кими пуч вә әсассыз инамлар, гәдим һинд вә чин бүтпәрәстлијинә хасдыр. «Төвбә» сурәсинин 31-ҹи ајәсиндә бу барәдә дејилир: «Онлар Аллаһы гојуб, алимләрини вә раһибләрини, Мәрјәм оғлу Мәсиһи өзләринә танры етдиләр. Һалбуки, онлара анҹаг бир олан Аллаһа ибадәт етмәк әмр олунмушду. Ондан башга һеч бир Танры јохдур. Аллаһ мүшрикләрин она шәрик гошдуғу бүтләрдән узагдыр».

Мараглыдыр ки, бир заман Үзејири Аллаһын оғлу адландыран јәһудиләр, бу ҝүн ујғун фикирин ҝүлүнҹлүјүнү анлајыб, әввәлки иддиаларындан әл чәкдикләри һалда, христианлар һәлә дә руһ јүксәклији илә әввәлки фикирләриндә галырлар. Һансы ки, мүасир дөврдә шүурлу инсанын Аллаһдан инсан доғулмасы кими ҹәфәнҝијјата инанмасы гејри-мүмкүндүр. Бу, јалныз Аллаһа вә онун ҝөстәришләринә имансызлыг вә итаәтсизликдән доға биләр.

Суал 52: Әсрин имамы Меһди (ә) нә заман зүһур едәҹәк?

Ҹаваб: Дүнјада зүлмүн әршә дирәнәҹәји бир заман, әдаләт мүждәли хиласкарын зүһуру әксәр тәкаллаһлы динләрин инанҹыдыр. Ислам дининдә бу хиласкарын он икинҹи имам һәзрәт Меһди (ә) олдуғу билдирилир: «О, бир кәсдир ки, өз рәсулуну һидајәт вә доғру динлә ҝөндәрди. Мүшрикләрин хошуна ҝәлмәсә дә, ону бүтүн динләрә галиб едәр»^[34].

Бу ајәни тәфсир едән алимләр, нәһајәтдә, Исламын бүтүн динләрә галиб ҝәләҹәјини вә бүтүн јер үзүнә јајылаҹағыны хәбәр верирләр. Һәр ил Авропа, Америка, Африка вә дүнјанын мүхтәлиф нөгтәләриндә минләрлә инсанын Ислам динини гәбул етмәси, дејиләнләрә әјани сүбутдур. Амма мө’тәбәр һәдисләрә әсасән, Ислам јалныз имам Меһдинин (ә) зүһурундан сонра бүтүн дүнјаны там әһатә едәҹәкдир. Имам Багир (ә) јухарыдакы ајәнин тәфсириндә белә бујурур: «Бу ајәдә верилән вә’д Мәһәммәд (с) аиләсиндән олан Меһдинин (ә) зүһуру заманы һәјата кечәҹәкдир. Һәмин ҝүн јер үзүндә Мәһәммәд (с) һәгигәтини тәсдиг етмәјән бир нәфәр дә галмајаҹаг»^[35].

Ејни ајәнин тәфсириндә имам Садиг (ә) бујурур: «Һәлә ки, бу ајәнин маһијјәти ҝерчәкләшмәјиб. О заман ҝерчәкләшәҹәк ки, Меһди (ә) зүһур едәҹәк вә дүнјада бир нәфәр дә олсун кафир галмајаҹаг»^[36].

Һәдисләрдә һәзрәти Меһдинин (ә) зүһур әламәтләри ҝениш шәрһ олунмушдур. Гысаҹа, буну демәк олар ки, зүһур әрәфәсиндә дүнјада күфр, ситәм, ҝүнаһ өз сон һәддинә чатаҹагдыр. Амма бу зүһурун дәгиг вахты һаггында мә’лумат, јалныз Аллаһ-тәаланын ихтијарындадыр.

Суал 53: Вар-дөвләтин һарам бујурулмуш «кәнз һәдди» неҹә мүәјјән олунур?

Ҹаваб: Төвбә сурәсинин 34-ҹү ајәсиндә вар-дөвләт топлајанлар һаггында үмуми бир ганун зикр едилир: «Гызыл вә ҝүмүшү топлајыб ҝизләјәнләр, ону Аллаһ јолунда хәрҹләмәјәнләри шиддәтли бир әзабла мүждәлә». Ајәдәки јығылыб хәрҹләнмәјән сәрвәт «кәнз»дир.

Ҝүмүш вә гызылын мејдана чыхмасы, еһтијаҹындан артыг мәһсулу, мал-гарасы вә с. әмлакы оланлара гызыл вә ҝүмүш топламаг шәраити јаратды. Әслиндә, пулун јаранма фәлсәфәси, игтисади әмәлијјатларын сүр’әтләндирилмәсиндән ибарәт иди. Гызыл-ҝүмүш пулун хәзинәләрдә һәрәкәтсиз дајанмасы, һәмин фәлсәфә илә дабан-дабана зидд иди.

Јухарыда зикр едилән ајә, хәзинәләрдә һәрәкәтсиз сәрвәтләрин топланмасыны гадаған етди. Һәрәкәтсиз капитал јығымы, дүнјадакы игтисади таразлығы позур, касыб тәбәгәнин вәзијјәтини даһа да ағырлашдырыр. Демәк кәнз, инсанларын игтисади дурумуну писләшдирән өлү капиталдыр. Белә бир суал ортаја чыхыр ки, һансы мигдарда өлү капитал кәнз һесаб едилир?

«Мәҹмәүл-бәјан»да нәгл олунур ки, һәзрәт Әли (ә) бујурмушдур: «Дөрд мин дирһәмдән чох хәзинә кәнздир. Истәр зәкаты верилә истәр верилмәјә. Бундан аз мигдарда сәрвәт јашајыш хәрҹлији һесаб олунур. Буна ҝөрә дә, сәрвәт топлајанлар дәрдли әзбла мүждәләнмишдир».

Суал 54: Пејғәмбәрин (с) севимли сәһабәси Әбузәр нә үчүн сүрҝүн едилди?

Ҹаваб: Үчүнҹү хәлифә Османа тутулан мүһим ирадлардан бири, һәзрәт Пејғәмбәрин (с) севимли сәһабәси Әбузәрин кимсәсиз сәһра мәнтәгәсинә сүрҝүн олунмасыдыр. Әбузәр һәмин шәхсдир ки, һәзрәт Пејғәмбәр (с) онун һаггында белә бујурмушдур: «Әбузәрдән дүзҝүн бир кәсә сәма көлҝә салмады, јер ону өз үстүндә ҝәздирмәди».

Османла мүхалифәтчиликдә һеч бир шәхс тәмәннасы олмајан Әбузәр, хәлифәнин дөвләт хәзинәсини өз јахын адамларына исрафчылыгла пајлашдырмасындан наразы иди. Бејтүл-малдан ибарәт олан дөвләт хәзинәсинин хәрҹләнмәсиндә һәзрәт Пејғәмбәрин (с) үсулларыны мүдафиә едән Әбузәр, кимсәјә ҝүзәштә ҝетмәк фикириндә дејилди. Әбузәрин е’тиразларындан гејзләнән хәлифә, әввәлҹә ону Шама сүрҝүн етди. Шамда Мүавијәнин өзбашыналыгларына гаршы чыхан Әбузәр һаггында хәлифә мәктуб алды. Мүавијә јазырды: «Әҝәр Шама еһтијаҹын варса, Әбузәри ҝери гајтар. О бурада галса, Шам әлиндән чыхаҹаг».

Османын ҝөстәриши илә гәддар мә’мурларын нәзарәти алтында нәфәс дәрмәдән, ҝеҹә-ҝүндүз јол ҝәлән Әбузәр, Мәдинәјә чатанда артыг хәстәләнмишди. Хәлифәнин сон гәрары бу олду ки, Әбузәр Рәбәзә чөлүнә сүрҝүн едилсин. Пејғәмбәрин (с) сусуз сәһраја сүрҝүн едилән севимли сәһабәси, орадаҹа дүнјасыны дәјишди.

Суал 55: Фәгирлә мискин арасында фәрг вармы?

Ҹаваб: Тәфсирчиләрин фикиринҹә фәгир о шәхсдир ки, доланышыг чәтинлији олса да, ишсиз дејил вә кимсәјә ағыз ачмыр. Мискин исә, бөјүк еһтијаҹ ичиндә олан ишсиз бир инсандыр вә бу сәбәбдән дә, ағыз ачмаға мәҹбурдур. Мискин сөзүнүн лүғәти мә’насы, фәгирлијин тә’сириндән дајанмыш кәсдир. Бу мә’на Гур’ани-кәримдә дә тәсдиг олунур. «Бәләд» сурәсинин 16-ҹы ајәсиндә «торпаға сәрилмиш мискин» ифадәси илә растлашырыг. Мүхтәлиф ајәләрдә мискинин дојурулмасы һаггында верилән ҝөстәришләр бир даһа сүбут едир ки, мискинләр һәтта бир гарын чөрәјә мөһтаҹ олан аҹлардыр.

Һансы ки, фәгир дедикдә, мадди чәтинлијә дүшмүш, лакин һеч заман кимсәјә әл ачмајан инсанлар нәзәрдә тутулмалыдыр. Белә шәхсләр һаггында «Бәгәрә» сурәсинин 273-ҹү ајәсиндә бујурулур: «Белә шәхсләр һәјалы олуб, диләнчиликдән чәкиндикләринә ҝөрә, наданлар онлары дөвләтли һесаб едирләр».

Имам Садигдән (ә) фәгир вә мискин һаггында сорушуланда, Һәзрәт (ә) белә бујурду: «Фәгир әл ачмајан шәхсдир. Мискинин исә, һалы ондан да ағыр олдуғу үчүн халга әл ачыр»^[37].

Суал 56: Зәкат нәдир?

Ҹаваб: Ислам тәкҹә е’тигад вә әхлаг мәсәләләри илә мәшғул олан мәктәб дејилдир. Бу дин өз ардыҹылларынын мә’нәви сағламлығыны тә’мин етмәклә јанашы, онларын игтисади проблемләрини дә һәлл едир. Илкин Ислам дөврүндән башлајараг, бу ҝүнә гәдәр еһтијаҹлы тәбәгәнин мәнафеләри мүдафиә олунмушдур. һәмин тәбәгәнин еһтијаҹларынын өдәнилмәси үчүн нәзәрдә тутулан ән мүһүм тәдбирләрдән бири, зәкатдыр.

Шәксиз ки, бүтүн ҹәмијјәтләрдә иш габилијјәтини итирмиш шәхсләр, хәстәләр, јетимләр, әлилләр мөвҹуддур. Бу инсанларын һимајәјә еһтијаҹы вардыр. Әҝәр ҹәмијјәтдә зәкат өдәмәјә вәзифәли олан имканлылар ујғун верҝини өдәјәрләрсә, еһтијаҹлыларын әтрафдакылара әл ачмасына лүзум галмаз. Имам Садиг (ә) бујурур: «Бүтүн халг малынын зәкатыны өдәјәрсә, бир дәнә дә олсун фәгир мүсәлман галмаз. Инсанлар јалныз варлыларын ҝүнаһындан аҹ, чылпаг, евсиз-ешиксиз галыр»^[38]. Елә бу сәбәбдән дә, Исламда зәкат ваҹиб бујурулмушдур: «Онларын малларындан зәкат ал»^[39].

Лакин зәкат һамы үчүн ваҹиб дејилдир. Зәкаты ваҹиб едән, зәкат вериләҹәк шејин мигдарынын «нисаб» дејилән һәддә чатмасыдыр. Он шеј нисаб һәддинә чатдыгда, зәкат верилмәлидир: дәвә, инәк, гојун, буғда, хурма, арпа, кишмиш, гызыл, ҝүмүш, фитрә (бәдәнин зәкаты).

Мәсәлән, беш дәвәјә бир гојун, отуз инәјә бир баш ики јаша ҝирмиш дана, гырх гојуна бир гојун зәкат өдәнилмәлидир. Сај артыгҹа, зәкатын мигдары дәјишә биләр. Мәсәлән, гојунун сајы үч јүз бири ашарса, һәр јүз гојундан бири зәкат верилир.

Суал 57: Чәтин саатда шәкк-шүбһәнин чарәси нәдир?

Ҹаваб: Инсанын Аллаһ дәрҝаһына јахынлашмасындан, камиллијә јетишмәсиндән нараһат олан шејтанын ән горхулу силаһы, шәкк-шүбһә јаратмагдыр. Аллаһ, һәгигәт, әдаләт севҝиси илә чырпынан үрәји, јалныз бу јолла мә’будундан дөндәрмәк олар.

Бүтүн инсанлар сечдикләри мәгсәдә доғру һәрәкәт заманы чәтинликләрлә үзләширләр. Ујғун чәтинликләр гаршысында јалныз гәләбәјә инам һисси илә дајанмаг олар. Шәкк-шүбһәјә дүшүб, һагг јолда олдуғуна вә бу јолдакы уғура инамыны итирән инсан, мәһвә мәһкумдур. Бәс чарә нәдир? Тәбук дөјүшүнү јада салаг.

Тәбук дөјүшүндә үзүҹү чәтинликләрлә гаршылашан мүсәлманлардан бир һиссәси ҝери дөнмәк гәрарына ҝәлдиләр. Пејғәмбәрә (с) јахын мүсәлманлардан олан Әбу Һејсәмә дә евә гајыданлардан иди.

Бу һадисәдән он ҝүн кечмиш габағында сәрин су, әтрафында хош рәфтарлы арвадлары бир көлҝәдә истираһәт едән Әбу Һејсәмә гәфилдән дәрин фикирә ҝетди. Дүшүндү ки, һеч бир ҝүнаһы олмајан Пејғәмбәр (с) исти гумлар үстә, чијниндә силаһ дурдуғу һалда, онун бу көлҝәдә истираһәт етмәси инсафдан дејил. Ҹәлд ајаға галхыб, дәвәсинә минәрәк јола дүшдү. Тәбука јахынлашан сүварини ҝөрән һәзрәт Пејғәмбәр (с) «Еј сүвари, Әбу Һејсәмә олсан, нә јахшыдыр»,-дејә бујурду вә онун һаггында дуа етди.

Әбу Һејсәмә мүнафиг дејилди. Садәҹә, сүстлүк уҹбатындан батилә мејл етмишди. Амма руһи һазырлығына ҝөрә, Аллаһ-тәала онун диггәтини һәгигәтә јөнәлтди. «Төвбә» сурәсинин 117-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Аллаһ чәтин саатда бир гисминин үрәји дөнмәк үзрә икән, Пејғәмбәрә (с) онун ардынҹа ҝедән мүһаҹирләрә вә әнсара төвбә нәсиб етди».

Суал 58: Гур’ан ријакар инсана неҹә тә’сир ҝөстәрир?

Ҹаваб: Аллаһ-тәала бујурур: «...(һәр бир сурә) мө’минләрин иманыны артырар, онлар севинәрләр. Гәлбләриндә мәрәз оланларын исә, чиркинлији артар вә онлар кафир олараг өләрләр»^[40].

Кафирләр «бу сизин һансынызын иманыны артырыр»,-дејә Гур’ана олан е’тинасызлыгларыны бүрузә верирдиләр. Јухарыдакы ики ајәдән ајдын олур ки, бир фәрдин вә ја бир ҹәмијјәтин ислаһы үчүн тәкҹә ҝөстәришләр вә програмлар кифајәт дејилдир. Әсас шәртләрдән бири, һәмин ҝөстәришләрин тә’сирли олмасы үчүн һазырлыгдыр.

Гур’ан ајәләри һәјатвериҹи јағыш кимидир. Бу јағыш, мүнбит торпағы јашыл өртүјә бүрүјүр, шоранлыға тә’сирсиз галыр. Һәгигәт ашигләри ајәләрә ешглә долу ҝөзлә бахдығы һалда, гәлби чиркаба батанлар бу ајәләри гара ејнәклә сүзүр вә өз күфрләрини, инадларыны даһа да артырырлар.

Ајәләрдә зикр едилән хәстә гәлб, хәстә руһ вә ағыл мә’насындадыр. Инсанын әхлагындакы нөгсанлар, бу хәстәлијин әсасыны тәшкил едир. Сағлам психоложи дурумда олан инсанын чиркин әхлага малик олмасы, гејри-мүмкүндүр. Руһун хәстәлији, ҹисмин хәстәлији кими инсан тәбиәтинә зиддир. Она ҝөрә дә, әхлагын позулмасы, әсл тәбии јолдан бүдрәмәнин сүбутудур. Инди ајдын олур ки, нә үчүн Гур’ан ајәләри бә’зи инсанлара мүсбәт тә’сир ҝөстәрмир. Беләләри үчүн бүтөв бир Гур’ан охунса белә, зәррәҹә фајдасы јохдур. Өзүндә Гур’ан ајәләринә е’тинасызлыг ҝөрән инсан Аллаһа сығынмалы, Ондан јардым диләмәлидир.

Суал 59: «Зија» вә «нур» арасында фәрг вармы?

Ҹаваб: Гур’ани-кәримдә растлашдығымыз «ҝүнәши зијалы, ајы нурлу ... едән мәһз Одур»^[41] ајәси «зија» вә «нур» кәлмәләри арасында фәрг гојулдуғуна бир ишарәдир. Амма бу барәдә рә’јләр мүхтәлифдир. Бу ики кәлмә арасында фәрг олдуғуну гәбул етмәјәнләр олса да, бир груп алим бу фикирдәдир ки, зија нурун мәнбәсидир. Мәсәлән, ҝүнәшин зијасындан нурланан ај, јалныз ишығы әкс етдирир.

Ујғун ајәнин давамында «ај үчүн мәнзилләр тә’јин едән Одур» бујуруғу, әслиндә һәмин дөвр үчүн елми бир јенилик иди. О дөврдә елмә мә’лум дејилди ки, ај һәрәкәтдә, ҝүнәш исә нисби сүкунәтдәдир. Ај үчүн мәнзилләр тә’јин олунмасы артыг ашкар бир шәкилдә ајын һәрәкәтдә олдуғуну билдирир.

Суал 60: Гур’ан нә үчүн мө’ҹүзә һесаб олунур?

Ҹаваб: Һәзрәт Мәһәммәдин (с) Шәггүл-гәмәр кими мө’ҹүзәләри олдуғу һалда, нә үчүн о мәһз Гур’аны өзүнә мө’ҹүзә һесаб етмишдир? Гур’анын мө’ҹүзә олмасы барәдә ајә вә һәдисләрдә кифајәт гәдәр мә’лумат верилир. Мараглыдыр, Гур’аны башга китаблардан фәргләндирән онун һансы хүсусијјәтидир?

Муса пејғәмбәрин (ә) дөврүндә сеһрбазлыг, Иса пејғәмбәрин (ә) дөврүндә тәбабәт олдугҹа ҝүҹлү иди. Бу сәбәбдән дә, Аллаһ-тәала Мусаја (ә) әждаһаја дөнән әса, Исаја (ә) өлүләрин дирилдилмәси кими мө’ҹүзәләр вермишди. Һәзрәт Мәһәммәдин (с) дөврү исә ше’рин, сөз сәнәтинин интибаһ дөврү иди. Белә бир дөврдә һәзрәт Пејғәмбәрин (с) әрәб әдәби мүһитини өз е’ҹазы илә һејрәтә ҝәтирән Гур’анла силаһландырылмасы там мәнтигә ујғундур. Гур’ан бу ҝүнәдәк дәјишиклијә мә’руз галмамыш јеҝанә илаһи китабдыр. Гур’ан өз е’ҹазы вә мәнтиги илә бүтүн һәгигәтсевәр дүшүнҹәләри сәҹдәјә ҝәтирир.

Исламын он дөрд әсрлик тарихи боју мүтәмади олараг Гур’анын илаһи китаб олдуғуну тәсдигләјән фактлар ашкарланмышдыр. Сон дөврдә дини арашдырмалар мәркәзләриндән бириндә белә бир ачыглама верилмишдир ки, Гур’аны тәшкил едән 6666 ајәнин һәр биринин назил олдуғу вахта ујғун өлчүсү вардыр. Башга сөзлә, һәр бир ајә өзүндән әввәл назил олмуш ајәдән узун, өзүндән сонра назил олмуш ајәдән гысадыр. Бу ганунаујғунлуг мүлаһизәләри илә үст-үстә дүшүр. Мәсәлән, ән ҝеҹ назил олмуш бөјүк сурә «Маидә» сурәсинин илк ајәләри, әслиндә илк илләрдә назил олмушдур. Рәвајәтә ҝөрә, һәзрәт Пејғәмбәрин (с) ҝөстәриши илә бу ајәләр «Маидә» сурәсиндә јерләшдирилмишдир. Ајәләрин өлчүләри ујғун фикири там тәсдиг едир. Гур’ани-кәримдә ајәләринин белә бир өлчү илә назил олмасы, инсан дүшүнҹәсинин имканларындан хариҹдир.

Суал 61: Руһи сакитлик неҹә әлдә едилир?

Ҹаваб: Инсанын психоложи дуруму онун сәадәтини тә’мин едән илкин амилләрдәндир. Һәјәҹан, горху, гәзәб кими руһи тәлатүмләр хошбәхтлик јолунда ҹидди маниеләрдир.

Әсримизин инсанлары ујғун руһи сарсынтылардан әзијјәт чәкир, чох вахт чыхыш јолу тапмагда аҹиз галырлар. Һансы ки, өз бәндәләрини әбәди сәадәт үчүн јаратмыш Аллаһ-тәала Гур’ани-кәримдә сәадәт јолуну белә ҝөстәрир: «Билин ки, гәлбләр јалныз Аллаһы зикр етмәклә сакитлик тапар»^[42].

Башга бир ајәдә белә бујурулур: «Билин ки, Аллаһын достларынын һеч бир горхусу јохдур вә онлар гәм-гүссә ҝөрмәзләр»^[43].

Аллаһын достлары кимдир? Ајәдә өвлија адландырылан бу шәхсләр, гәлбләриндән дүнја истәкләрини чыхармыш, Аллаһы гәлб ҝөзү илә ҝөрән мө’минләрдир. Океан гаршысында дајанан шәхс үчүн дамланын дәјәри һечдир. Ҝүнәшлә үз-үзә дајанан шәхс чыраға е’тинасыздыр.

Горху нәдән јараныр? Инсан, ихтијарында олан не’мәтләри итирмәкдән горхур. Итирдикдән сонра исә гәм-гүссәјә батыр. Дүнја не’мәтләринин әсарәтиндән азад олмуш өвлијалар нә үчүн горхмалы вә нә үчүн дә гәмләнмәли имишләр?! Һәзрәт Әли (ә) өвлијалар һаггында бујурур: «Әҝәр Аллаһ онлар үчүн өлүм вахтыны тә’јин етмәсәјди, бир ан олсун белә руһлары бәдәнләриндә галмазды»^[44].

Руһи сарсынтылардан гуртармаг үчүн әјләнҹәјә, ејш-ишрәтә, мусигијә, спиртли ичкиләрә, наркотикаја үз тутан вә даһа да дәрин учурума јуварланан инсанлар! «Билин ки, гәлбләр јалныз Аллаһы зикр етмәклә сакитлик тапар».

Суал 62: Вахтында иман ҝәтирмиш гөвм һансыдыр?

Ҹаваб: «Әзаб ҝәлмәкдә икән, Јунисин гөвмүндән башга иман ҝәтириб имандан фајдаланаҹаг әһали кимдир?! Јунисин үммәти иман ҝәтирән заман, онлары рүсваједиҹи әзабдан гуртардыг вә мүәјјән бир мүддәт ҝүн-ҝүзәран вердик»^[45].

Доғруданмы, Јунисдән башга бүтүн галан пејғәмбәрләрин дә’вәтинә мәһәл гојулмамышдыр?

Ислам Пејғәмбәринин (с) һәјатындан мә’лумдур ки, бу белә дејилдир. Јунисин гөвмүнү башга гөвмүләрдән фәргләндирән будур ки, бу гөвм парчаланмадан, там һалда иман ҝәтирмишдир.

Тарихи мәнбәләрдә нәгл олунур ки, бу гөвм, индики Ираг әразисинин гәдим Нејнәва мәнтәгәсиндә јашајырмыш. Илк әввәл иман ҝәтирмәјән гөвмүндән мә’јус олмуш Јунис бир абидин тәклифи илә онлара нифрин едир. Һәмин гөвмдән олан бир алим Јуниси мә’јус олмајыб, дуа етмәјә чағырса да, О, гулаг асмајыб, бу гөвмү тәрк едир.

Јунис ҝедәндән сонра алим өз гөвмүнү бир јерә топлајыб, гаршыдакы әзабын нишанәләрини онлара анладыр. Нәһајәт, һәгигәти анлајан гөвм, алимин рәһбәрлији алтында шәһәрдән чыхыб, төвбә едәрәк дуа едирләр. Онларын сәмими гәлбдән е’тирафлары әзабын гаршысыны алыр.

Суал 63: Доғруданмы, Ислам гылынҹ динидир?

Ҹаваб: «Ислам гылынҹ динидир» атмаҹасы илә, јалныз Гур’ани-кәримдән хәбәрсиз инсанлары алдатмаг олар. Аллаһ-тәала өз пејғәмбәри Мәһәммәдә (с) белә бујурур: «Әҝәр Рәббин истәсәјди, јер үзүндә оланларын һамысы иман ҝәтирәрди. Инсанлары иман ҝәтирмәјә сәнми мәҹбур едәҹәксән?!»^[46].

Ајәдән мә’лум олур ки, мәҹбури иманын һеч бир фајдасы јохдур. Бундан әлавә, инсанлардан бир групунун иман ҝәтириб, диҝәр групунун иман ҝәтирмәмәси, онларын ирадә азадлығынын сүбутудур.

Бу ҝүн мәзлум күтләләрин ганыны ичиб, башына мәрми јағдыран дүнја зорлулары, Исламы вә мүсәлманлары зорда иттиһам едирләр. Мүсәлман торпагларыны ишғал едәнләр сүлһсевәр, вәтәнини мүдафиә едәнләр исә, террорист адландырылырлар. Бәдәнини сатан гадын азад, өртүклү гадын исә, көлә кими тәгдим олунур. Бунунла белә, Ислам топсуз-түфәнҝсиз Авропа вә Америкада анбаан ҝенишләнир.

Јухарыда дејиләнләрдән һеч дә бу нәтиҹәни чыхармаг олмаз ки, Ислам өзбашыналыг тәрәфдарыдыр. Ислам, әгидәнин зорла гәбул едилмәсинә тәрәфдар олмадығы кими, ҹәмијјәтдәки интизамсызлыглара да тәрәфдар дејил. Бир инсанын әгидә сечмәкдә азад олмасы о демәк дејилдир ки, о өз истәдији әгидәни ҹәмијјәтә гәбул етдирә биләр. Бир инсан ҝизлиндә шәраб ичә билирсә, бу о демәк дејилдир ки, о сәрхош вәзијјәтдә ҹәмијјәтә чыхыб, иҹтимаи асајиши поза биләр.

Бәли, Ислам азадлыг тәрәфдарыдыр. Амма елә бир азадлыг ки, бәшәријјәти әбәди сәадәтә говушдура билсин. Ислам кишинин киши, гадынын гадынла евләнмәсинә «хејр» дејир вә буну азадлыг јох, ҹәһаләт адландырыр.

Суал 64: Пејғәмбәри (с) гоҹалдан сурә һансыдыр?

Ҹаваб: «Нурус-сәгәлејн»дә һәзрәт Пејғәмбәрин (с) белә бујурдуғу нәгл олунур: «Һуд» сурәси мәни гоҹалтды»^[47].

Бу сурәнин ајәләриндән алынан үмуми нәтиҹә будур ки, мүсәлманлар һеч вахт дүшмәнин чохлуғу вә һүҹумларынын шиддәтинә ҝөрә мејдандан гачмамалыдырлар.

Ибн Аббас нәгл едир: «Һәзрәт Пејғәмбәр (с) үчүн һеч бир ајә «Сәнә әмр едилдији кими истигамәтлән»^[48] ајәси гәдәр чәтин ҝәлмәмишди».

Јахынлары һәзрәт Пејғәмбәрдән (с) сачынын тез ағармасынын сәбәбини сорушанда, Һәзрәт (с) «Һуд» сурәсини сәбәб ҝөстәрди^[49].

Башга бир рәвајәтдә исә нәгл олунур ки, «Һуд» сурәсинин 112-ҹи ајәси назил оланда, Һәзрәт (с) бујурду: «Әтәјинизи кәмәринизә кечирин». Бу һадисәдән сонра Һәзрәти (с) бир даһа ҝүлән ҝөрән олмады^[50].

Һаггында бәһс етдијимиз ајәдә дөрд ҝөстәриш вардыр: «Сәнә әмр едилдији кими истигамәтлән. Сәнинлә бирликдә иман ҝәтирәнләр дә дүз олсунлар. Түғјан етмәјин ки, Аллаһ сизин нә етдикләринизи ҝөрүр»^[51]. Биринҹиси, Һәзрәтин (с) истигамәтләнмәси, икинҹиси, бу истигамәтин илаһи рәнҝдә олмасы, үчүнҹүсү, Һәзрәтин (с) өз әтрафындакы мүсәлманлары истигамәтләндирмәси вә нәһајәт дөрдүнҹү ҝөстәриш, бу мүбаризәдә әдаләтә риајәт олунмасыдыр. Башга сөзлә, истигамәт, ихлас, мө’минләрә рәһбәрлик вә һәдди ашмамаг.

Суал 65: Дүнја хошбәхтлијиндә динин ролу вармы?

Ҹаваб: Бә’зиләри елә дүшүнүр ки, дин јалныз ахирәт хошбәхтлији үчүндүр вә инсанын диндар олуб-олмамасынын, дүнја хошбәхтлијинә һеч бир дәхли јохдур.

Һансы ки, дин, ахирәт евиндән әввәл дүнја евини горумаг үчүндүр. Пејғәмбәр (ә) өз гөвмүнә хитабән дејир: «Рәббиниздән бағышланмағынызы диләјин. Чүнки О, чох бағышлајандыр. О, сизә ҝөјдән бол јағыш ҝөндәрәр. О, сизә мал-дөвләт, оғул-ушаг әта едәр. О, сизин үчүн бағлар-бағчалар әмәлә ҝәтирәр, чајлар ахыдар»^[52].

Јаланын, сахтакарлығын, оғурлуғун, рүшвәтхорлуғун ҹәмијјәти мәһв етмәсини ким инкар едә биләр?! Зүлм вә ситәмин бәшәријјәти гара ҝүнә гојдуғуну ким инкар едә биләр?! Аллаһа е’тигадлы, пејғәмбәр ҝөстәришләринә әмәл едән, инсанпәрвәр бир ҹәмијјәтин хошбәхтлијинә кимдә шүбһә вар?!

«Һуд» сурәсинин 3-ҹү ајәсиндәки «Она төвбә един ки, мүәјјән бир мүддәт јахшы ҝүн-ҝүзәран версин» бујуруғу бир даһа тәсдиг едир ки, дин инсанын әввәлҹә дүнја, даһа сонра исә ахирәт һәјатынын тәнзимләнмәсини нәзәрдә тутур.

Суал 66: Тә’јин олунмуш рузијә зәһмәт чәкмәдән наил олмаг мүмкүндүрмү?

Ҹаваб: Гур’ан ајәләриндән мә’лум олур ки, рузи тәкҹә маддим не’мәтләрдән ибарәт дејилдир. Бу сөзүн лүғәти мә’насы «давамлы һәдијјә» демәкдир. Рузи анламы гида маддәләри илә јанашы мәскән, ҝејим, елм, дүшүнҹә, иман кими не’мәтләри дә әһатә едир. «Али-имран» сурәсинин 169-ҹу ајәсиндә бујурулур: «Аллаһ јолунда өлдүрүләнләри өлү зәнн етмә. Онлар өз Рәббинин јанында рузи ичиндәдирләр». Ајәдән ҝөрүндүјү кими рузи тәкҹә мадди јох, һәм дә мә’нәви не’мәтләри ифадә едир. Бәрзәх дүнјасында мадди не’мәтләрин олмамасы, буна бир сүбутдур.

«Һуд» сурәсинин 6-ҹы ајәсиндә охујуруг: «Јер үзүндә јашајан елә бир ҹанлы јохдур ки, Аллаһ онун рузисини вермәсин».

Кечмиш заманларда инсанлар океан дәринликләриндә ҹанлыларын олмасына инанмырдылар. Чүнки 700 метр дәринликдә ҹанлы организмләри гидаландыраҹаг биткиләр јашаја билмәзди. Әсли јашыл тәбиәтдән ҝөтүрүлән әксәр гидалар, океан дәринликләринә һансы јолла чата биләрди?! Ҝүнәш ишығы олмадан һәмин дәринликдә отларын ҹүҹәрмәсинин гејр-мүмкүн олдуғу шүбһә доғурмур. Заман өтдүкҹә океанын дәринлији тәдгиг едилди вә мә’лум олду ки, ујғун дәринликдә ҹанлылар јашајырмыш. Сүбута јетирилди ки, ҝүнәш ишығы океан сәтһиндә микробиткиләр ҹүҹәрдир. Илкин тәкамүл мәрһәләсини су сәтһиндә кечирән бу гидалар, санки океан дибиндәки сүфрәјә әләнир. Демәк, һансы шәраит олмасындан асылы олмајараг, бүтүн ҹанлылар тә’јин олунмуш рузисинә чатыр.

Бәс инсан неҹә? Инсан чалышмадан, һеч бир зәһмәт чәкмәдән тә’јин олунмуш рузисини әлдә едә биләрми? Һәзрәт Әли (ә) бујурур: «Рузи ики нөвдүр. Бирини сән ахтармалысан, о бири исә сәнин ахтарышындадыр»^[53].

Ајә вә һәдисләрдән мә’лум олур ки, Аллаһын инсан үчүн ајырдығы рузијә чатмаг үчүн чалышмаг зәруридир. Бу ишдә өзүнү һәлак едиб, һарам јола әл атмаға еһтијаҹ јохдур. Һәр бир инсан гүввәси гәдәриндә чалышарса, тә’јин олунмуш рузисини әлдә едә биләр. Бәс һәзрәт Әлинин (ә) бујурдуғу икинҹи нөв рузи һансыдыр? Бә’зән инсан отурдуғу јердә рузи әта олунмасыны инкар едә билмәрик. Белә һаллар олур. Амма инсан отуруб, тәсадүфләрин интизарында олмамалыдыр.

Суал 67: Аллаһ-тәала Нуһун (ә) һансы дуасыны гәбул етмәди?

Ҹаваб: Илк үлул-әзм пејғәмбәр олан Нуһун (ә), өз тајфасындан чәкдији әзаб-әзијјәт Гур’ани-кәримдә ҝениш шәрһ олунмушдур. «Биз сәни анҹаг өзүмүз кими бир инсан сајырыг» дејән бу тајфа о гәдәр азғынлашымышды ки, һәтта «горхутдуғун әзабы ҝәтир ҝөрәк»-дејә мејдан охујурду. Нәһајәт, Аллаһын әзабы назил олур вә Аллаһ-тәала «зүлм едәнләр барәдә мәнә мүраҹиәт етмә, чүнки онлар суда боғулаҹаглар»,-дејә Нуһа (ә) гаршыдакы әзаб барәдә мә’лумат верир.

Нуһун ҝәми дүзәлтдијини ҝөрән тајфа ону мәсхәрәјә гојур, һәтта доғма оғлу бу иши истеһза илә гаршылајыр. Аллаһын әмри илә һәр һејвандан бир ҹүт вә аилә үзвләрини ҝәмијә ҝөтүрән Нуһ (ә) оғлуну дә’вәт етдикдә, белә ҹаваб алыр: «Мән бир даға сығынарам, о да мәни горујар»^[54].

Су јер үзүнү бүрүјүб, ҝәмини өз ағушуна алдыгҹа, әзаба дүчар олан тајфа далғалар алтында ҝөрүнмәз олур. Оғлуну әзаба дүчар оланлар ичиндә ҝөрән Нуһун гәлбиндә аталыг һисси баш галдырыр. Аллаһ дәрҝаһына үз тутуб дејир: «Пәрвәрдиҝара, оғлум мәним аиләмдәндир. Сән мәним аиләми бу туфандан хилас едәҹәјини вә’д вермишдин». Истәјинә мүсбәт ҹаваб алаҹағыны үмид едән Нуһ пејғәмбәрә бујурулур: «О сәнин аиләндән дејилдир. О гејри-салеһ бир әмәлдир. Елә исә билмәдијин бир шеји мәндән истәмә. Сәнә ҹаһилләрдән олмамағы нәсиһәт едирәм»^[55].

Бир ан аталыг һиссинә гапылмыш Нуһ, дәрһал пешман олду вә Аллаһдан бағышланмаг диләди. Әслиндә, Аллаһдан истәнилән бир шәхсин бағышланмасыны истәмәк ҝүнаһ дејилдир. Нуһ да бир инсанын бағышланмасыны дуа етмишди. Онун дуасынын гәбул олунмамасы, Аллаһ-тәаланын бүтүн ишләрдә әдаләтә истинад етмәсиндәндир. Ҝүнаһ учурумуна јуварланмыш, һәтта гејри-салеһ әмәл адландырылмыш бир шәхс, олдугҹа һәссас бир мәгамда бағышлана билмәзди.

Суал 68: Сәадәт нәдир?

Ҹаваб: Сәадәт вә хошбәхтлик дедикдә, јалныз дүнја һәјатыны нәзәрдә тутан инсанларын дини е’тигадлары, һеч шүбһәсиз ки, нөгсанлыдыр. Әҝәр бир инсана «ја әзаблы һәјат вә хошбәхт ахирәт, ја да хошбәхт һәјат вә әзаблы ахирәт» сечими верилдикдә икинҹини сечирсә, онун ахирәт инанҹы һәгиги дејилдир. Әбәди ахирәтә инанан инсан, әбәди әзабы неҹә гәбул едә биләр?!

Бу барәдә Гур’ани-кәримдә бујурулур: «Бәдбәхт оланлар од ичәрисиндә галаҹаг... Хошбәхт оланлар исә, ҹәннәтдә әбәди сакин олаҹаглар»^[56].

Сәһәрдән ахшама мә’нән вә ҹисмән ахтарышда олан инсанын итҝиси сәадәтдир. Амма инсан чох вахт анламыр ки, әлиндә доғру үнван олмајан јолчу чарыгларыны јыртса белә, мәнзилә чатасы дејилдир. Сәадәт бир мәнзилдир ки, онун үнваныны һәр јолдан өтәндән сорушан кәс, бәдбәхтлијә дүчар олар. Бу мәнзилин һәгиги үнваны јалныз вә јалныз Аллаһ елчиләриндә тапылмасыдыр. Пејғәмбәрләрсә, сәадәти тәкҹә дүнјада јох, дүнја вә ахирәтдә ҝөрмүшләр.

Имам Садиг (ә) ҹәдди һәзрәт Әлидән (ә) белә нәгл едир: «Һәгиги сәадәт, инсан һәјатынын ән сон мәрһәләсиндәки сәадәтдир. Һәгиги бәдбәхтлик исә, өмрүн ҝүнаһ ичиндә баша чатмасыдыр»^[57].

Суал 69: Гур’ани-кәримдә нә үчүн дастанлара јер верилиб?

Ҹаваб: Гур’ан-Кәримин әһәмијјәтли бир һиссәси кечмишдә баш вермиш әһвалатлары бәјан едир. Бу илаһи китабла јахындан таныш олмајанлар, ону вәрәгләјәркән тез-тез растлашдыглары дастанлардан тәәҹҹүбләнир, бә’зиләри исә ирад тутмаға да ҹәсарәт едирләр. Амма мәсәләјә диггәтлә јанашдыгда, һәр шејин мәнтигәујғун олмасына шүбһә галмыр.

Тарих, инсан һәјатындакы мүхтәлиф проблемләрин бир нөв лабораторијасыдыр. Һәјат һәгигәтләринин дәрк олунмасында тарихин мүстәсна әһәмијјәти вардыр. Тарихдә мүхтәлиф гөвмләрин башына ҝәлмиш һадисәләр, бу һадисәләри доғуран сәбәбләр, әјани дәрс вәсаитинә бәрабәрдир. Һәзрәт Әли (ә) бујурур: «Тарихин тәҹрүбәсиндән өјрәнмәклә, санки о гөвмләрин биринҹи вә сонунҹусу илә бирҝә јашамышам»^[58].

Тарих вә дастан хүсуси бир ҹазибәјә маликдир. Инсан көрпәликдән гоҹаланадәк, бу ҹазибәнин тә’сири алтында олур. Тарих вә дастан һамы тәрәфиндән дәрк олунур, һансы ки, бир мәсәләнин сүбуту үчүн ҝәтирилән дәлилләри һамы ејни сәвијјәдә дәрк етмир.

Јухарыда дејиләнләр бир даһа сүбут едир ки, Гур’ан тарих вә дастана ҝениш јер ајырмагла, ән үстүн тә’лим-тәрбијә јолуну сечмишдир.

Суал 70: Јухуја инанмаг олармы?

Ҹаваб: Јуху истәр ади инсанлар, истәрсә дә алимләрин даим диггәт мәркәзиндә олан мәсәләләрдәндир. Ахы јухуда ҝөрдүјүмүз чиркин вә ҝөзәл, горхулу вә үрәк ачан сәһнәләр нәдир? Бунлар кечмишәми аиддир, јохса ҝәләҹәјә?

Мүхтәлиф ајә вә һәдисләрдән мә’лум олур ки, јухуларын әксәријјәти ҝәләҹәјә аид олуб, гаранлыг мәсәләләрин үстүндән пәрдәни галдырыр. «Јусуф» сурәсинин 36-ҹы ајәсиндә охујуруг: «(Ики ҝәнҹ, Јусиф пејғәмбәрә деди:) «Ҝәл бу јухуну бизә јоз». Јусиф белә ҹаваб верди: «Јејәҹәјиниз тәам ҝәлмәмишдән әввәл, мән онун мә’насыны сизә хәбәр верәрәм. Бу, Рәббимин мәнә өјрәтдији елмләрдәндир». Ајәдән ҝөрүндүјү кими һәгиги, әсаслы вә јозуласы јухулар вардыр. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: «Јуху үч гисмдир: бир гисми Аллаһ тәрәфиндән верилән мүждә, бир гисми шејтандан ҝәлән гәм-гүссә, диҝәр бир гисми исә, инсанын бир иш барәдә чох фикирләшмәсинин нәтиҹәсидир»^[59].

Ислам дининдә тә’бири ҹаиз билинән јуху, јалныз илаһи јухулардыр. О бири јухуларын тә’бири батилдир вә һәмин јухулара инанмаг олмаз.

Суал 71: Өвладлардан биринә даһа чох севҝинин нәтиҹәси нәдир?

Ҹаваб: Ислам дининдә ҝүнаһ һесаб едилән чиркин сифәтләрдән бири һәсәд, пахыллыгдыр. Гәлбиндә һәсәд түғјан едән инсанын ән јахын адамыны гәтлә јетирмәси белә мүмкүндүр. Пахыл инсан бир не’мәтдән мәһрум олдугда, башгаларынын да о не’мәтдән мәһрум олмасы үчүн чалышыр. Пахыл инсанлардан гурулмуш ҹәмијјәт, һәр ан ҹинајәткарлыгла гаршы-гаршыјадыр.

Инсанда һәлә еркән јашларындан баш галдыран бу һиссин әсас сәбәбкарларындан бири, валидејнләрдир. Јәгуб пејғәмбәрин он ики оғлу вар иди. Јәгуб аналары дүнјасыны дәјишмиш кичик өвладлары Јусиф вә Бин Јамини даһа чох севирди. Бу мәһәббәт онун о бири оғланларында һәсәд һиссини ҝүҹләндирмишди. «Јусиф» сурәсинин 8-ҹи ајәсиндә Јусифин гардашларынын дили илә белә бујурулур: «...Биз бир дәстә олдуғумуз һалда, Јусиф вә онун гардашы атамыза даһа әзиздир. Һәгигәтән, атамыз ачыг-ашкар сәһв едир».

Шүбһәсиз ки, кичик өвладларына даһа чох мәһәббәт ҝөстәрән Јәгуб, һеч бир хәтаја јол вермәмишди. Онун мәһәббәти бу ики өвладын фөвгәл’адә ағыл вә дүшүнҹәсинә әсасланырды. Бунунла белә, Гур’ан бу һадисәни әтрафлы нәгл етмәклә, валидејнләри ујғун мәсәләдә даһа артыг диггәтли олмаға чағырыр. Чүнки бир өвлада мәһәббәтин изһары о бири өвлады о гәдәр сарсыда биләр ки, гәлбиндә доған һәсәд ону ҹинајәтә сүрүкләјәр. Бә’зән валидејнләр өвладын пәришанлығыны арадан галдырмаг үчүн һәкимә мүраҹиәт едир, өвладын мәһәббәтә еһтијаҹы олдуғуну анламырлар. Имам Багир (ә) бујурур: «Мән бә’зән бир өвладымы дизим үстә отурдуб, она ширнијјат верирәм. Һансы ки, о бири өвладым буна даһа чох лајигдир. Белә етмәјимин сәбәби, онун о бири өвладларыма гаршы чыхмасынын гаршысыны алмагдыр»^[60].

Суал 72: Һәгиги мө’мин әјләнҹәјә вахт сәрф едә биләрми?

Ҹаваб: Инсан дәмир машын дејилдир ки, дурмадан ишләсин. Әслиндә, машынын да һиссәләри ишләдикҹә гызыр, сојумасы вә јағланмасы лазым ҝәлир. Инсан исә машындан фәргли олараг ҹисмлә јанашы, руһа да маликдир. Инсанын ҝөзү, әл-ајағы јорулуб, истираһәтә еһтијаҹлы олдуғу кими, руһу да јорулур вә динҹини алмаг истәјир. Инсаны психоложи јорғунлугдан чыхаран ән ҝөзәл васитә, сағлам әјләнҹәдир. Тәҹрүбәдә сүбут олунмушдур ки, руһ јорулдугҹа, онун ишинин кејфијјәти ашағы енир. Гыса мүддәт әјләнҹә илә мәшғул олдугдан сонра руһ дирчәлир, јенидән ишләмәјә һәвәс јараныр.

Һәзрәт Әли (ә) бујурур: «Иманлы инсанын ҝүнү үч һиссәдән ибарәтдир. Ҝүнүн бир һиссәсини мә’нәвијјатла мәшғул олуб ибадәт едән инсан, ҝүнүн икинҹи һиссәсини мадди еһтијаҹларынын тә’минатына сәрф етмәлидир. Ҝүнүн үчүнҹү һиссәси һалал ләззәтләрә сәрф олунмалыдыр»^[61].

Башга бир һәдисдә исә, ҝүнүн әјләнҹәјә сәрф олунан һиссәсинин диҝәр ики һиссәјә көмәк етдији билдирилир.

Имам Садиг (ә) бујурур: «Тәбукдан гајыдан пејғәмбәр, өз јахынлары арасында ҹыдыр мүсабигәси кечирди. Һәзрәтин дәвәсинә минмиш Үсамә, ҹыдырда галиб ҝәлди»^[62].

Исламда сағлам әјләнҹәјә о гәдәр әһәмијјәт верилмишдир ки, һәтта бә’зи мүсабигәләрдә шәрт дә бағламаг һалалдыр. Бу мүсабигәләр пејғәмбәр дөврүндә бә’зән онун һакимлији илә кечириләрди. Ат чапмаг, ох атмаг ујғун һалал мүсабигәләрдәндир.

Лакин унутмаг олмаз ки, Ислам дини јалныз сағлам мүсабигәни гәбул едир. Инсанын ҹисминә вә руһуна зәрәрли әјләнҹәләр ҹәмијјәтдә инкар олунур. Икинҹи бир тәрәфдән, әјләнҹә инсанын һәјат идеалына чеврилиб, ону рузи газанмаг вә ибадәтдән сахламамалыдыр. Әҝәр әјләнҹәјә алудә олмуш инсан намазын вахтыны өтүрүрсә, бу сајаг әјләнҹәни һеч вәҹһлә мәгбул һесаб етмәк олмаз.

Суал 73: Ән ҝөзәл сәбир һансыдыр?

Ҹаваб: Ајә вә һәдисләрдә мө’минләр үчүн зәрури һесаб едилән сифәтләрдән бири дә, сәбирдир. Үзүҹү һадисәләр гаршысында дөзүм ҝөстәриб, бәдбинлијә гапылмамаг, инсан шәхсијјәтинин уҹалығына бир дәлилдир. Оғлу Јусифин ганлы көјнәјини ҝөрән Јәгуб, «Мәнә, јалныз түкәнмәз, дөзүмлү сәбир ҝәрәкдир»^[63] дејир.

Кичик ҝөлмәчәнин сујуну зәиф бир күләк далғаландырдығы бир һалда, әзәмәтли Сакит океан туфанлар гаршысында өз мүвазинәтини итирмир. Бә’зән инсан заһирән дөзүмлүлүк ҝөстәрсә дә, данышдығы сөзләрдән нашүкрлүк вә сәбирсизлик дујулур. Лакин һәгиги имана малик инсанлар, һеч заман сарсылыб, бәдбин сөзләр данышмырлар. Ән ҝөзәл сәбир дә елә будур.

Бәс нә үчүн Јәгуб пејғәмбәр оғлу Јусифә ҝөрә ҝөзләри кор оланадәк ағлады? Нә үчүн башгаларына ағламамағы төвсијә едән Ислам Пејғәмбәри (с), оғлу Ибраһими итирдији заман ҝөз јашлары ахытды? Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бу суалын ҹавабында бујурур: «Ҝөз ағлајыр, гәлб пәришан олур, амма дилимә Аллаһы гәзәбләндирәҹәк бир сөз ҝәлмир»^[64].

Инсанын синәсикдәки даш јох, гәлбдир. Ағламаг тәбиидир. Ҝөздән јаш ҝәлмәси јох, Аллаһы гәзәбләндирәҹәк сөз дејилмәси ејибдир.

Суал 74: Мисир падшаһы, Јусифә ешг е’лан етмиш арвадыны нә үчүн ҹәзаландырмады?

Ҹаваб: Гур’ани-кәримдә бујурулдуғу кими, гардашлары Јусифи сәһраја апарыб, орада ону бир гујуја атдылар. Јолдан кечән карван әһли Јусифи тапыб, Мисир падшаһынын вәзиринә сатды. Нәһајәт, падшаһын евиндә јерләшән Јусиф, онун арвадынын хәјанәткар һәрәкәтләри илә үзләшди. Јусифә мејл салмыш гадын, ону јолдан чыхара билмәдијини ҝөрүб, бөһтана әл атды. Лакин Мисир падшаһы Јусифин ҝүнаһсызлығыны вә арвадынын хәјанәткарлығыны ҝөзәл анлајырды. Бунунла белә, арвадыны ҹәзаландырмагдан ваз кечиб, Јусифи зиндана салдырды.

Падшаһын арвадынын хәјанәткарлығы бүтүн әтрафдакылара мә’лум олдуғу һалда, ихтијар саһиби олан әринин ону ҹәзаландырмамасы илк бахышдан тәәҹҹүб доғурур. Белә бөјүк бир хәјанәт гаршысында Мисир падшаһы бир ҹүмлә демәклә кифајәтләнир: «Еј арвад, бағышланманы дилә, чүнки, һәгигәтән, ҝүнаһ едәнләрдәнсән»^[65].

Бә’зи тәфсирчиләр падшаһын рүсвај олмаг горхусундан бу хәјанәти ачыб-ағартмадығыны сәбәб ҝөстәрсәләр дә, әксәр тәфсирчиләрин ҝөстәрдији икинҹи сәбәб, даһа мәнтигә ујғундур. Онларын фикиринҹә, ахирәт дүнјасына е’тигадсыз залым башчылар, заһирдә өзләрини гејрәтли-намуслу ҝөстәрсәләр дә, әсл һәгигәтдә, онларын характериндә белә хүсусијјәтләр јохдур. Дүнја не’мәтләринә ҝөрә милләтә зүлм едән, милләтин гызларынын иффәтини дүшүнмәјән башчыларын гејрәтли олдуғуну зәнн етмәјә һеч бир әсас јохдур!

Зүлејха ҝөзәл иди вә Мисир падшаһы онун хәјанәтини ҝөзәллијинә бағышламышды. Мәһз онун бу рәфтары сәбәбиндән, Зүлејха һәтта хәјанәти ачылдыгдан сонра белә, Мисирин варлы гадынларына өз ешги барәдә ачыг-ашкар данышырды.

Суал 75: Аллаһын көлҝәсиндә олмаг нә демәкдир?

Ҹаваб: Сөзсүз ки, «Аллаһын көлҝәси» ифадәси мәҹази мә’на дашыјыр. Инсан чәтинликләр, ҝөзләнилмәз үзүҹү һадисәләр заманы, јалныз Аллаһа сығынмалы вә ондан јардым диләмәлидир. Аллаһын лүтфү олмадан һәр һансы чәтинликдән гуртулмуш гејри-мүмкүндүр. Аллаһ-тәаланын лүтфүнә бу сајаг дәрин бағлылыг, инсаны әбәди сәадәтә чатдырыр. Дүнја һәјаты боју Аллаһын лүтфүндән фајдаланан инсан һаггында мә’ҹази олараг, «бу шәхс Аллаһын көлҝәсидир», дејирләр.

Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бир һәдисдә белә бујурур: «Једди дәстә инсаны Аллаһ-тәала өз әршинин көлҝәсиндә јерләшдирмишдир (О заман ки, онун көлҝәсиндән башга көлҝә јохдур): әдаләтли рәһбәр; өмрүнүн әввәлиндән Аллаһа бәндәлик етмиш ҝәнҹ; гәлби Аллаһын ибадәтҝаһына бағлы олан вә һәр заман ора дөнмәк барәдә дүшүнән шәхс; Аллаһа итаәт јолунда башгалары илә бирликдә чалышан вә онлардан ајрылдыгда белә, руһән онларла олан шәхс; Аллаһын ады чәкиләндә, ҝөзүндән јаш ҝәлән шәхс; ҝөзәл гадынын дә’вәти гаршысында «мән Аллаһдан горхурам» дејән шәхс; еһтијаҹлылара јардым ҝөстәриб, сәдәгәни ҝизлиндә верән шәхс»^[66].

Суал 76: Ҹәмијјәтдәки иҹтимаи-сијаси дәјишикликләрин сәбәбкары кимдир? Инсан, јохса Аллаһ?

Ҹаваб: Аллаһ-тәала бујурур: «Һәр һансы бир тајфа өз вәзијјәтини дәјишмәсә, Аллаһ да онун вәзијјәтини дәјишмәз»^[67].

Ајәдән ҝөрүндүјү кими, бүтүн милләтләрин талеһи, онларын өз әлләриндәдир. Онларын хошбәхтлик вә бәдбәхтликләринин илкин сәбәбкары өзләридир. Өз хошбәхтлији үчүн чалышмајан милләтин Аллаһ-тәаладан нә исә ҝөзләмәси, әбәсдир.

Ајә вә һәдисләрин ҝөстәришләринә әсасән, ҹәмијјәтдәки бәдбәхтликләри арадан галдырмаг истәјән милләт, илк әввәл өз дүшүнҹәсиндә ингилаб етмәлидир. Өз иманы, әхлагындакы зәиф нөгтәләри тапыб, халис бир төвбә илә чиркинликдән тәмизләнмәјән ҹәмијјәтин сәадәтә чатмасы мүмкүнсүздүр. «Инсанын хошбәхтлији вә бәдбәхтлијиндә Аллаһ тә’сирсиздир» демәк дә дүзҝүн дејилдир. Аллаһ-тәала һәр бир инсаны тә’гиб едиб, горујан мәләкләр гәрар вермишдир. Онлар доғру јол сечәнләрә јардым ҝөстәрәрләр. Азғынлығы сечәнләрин исә, әзабы артырылар. Мәсәлән, әдаләт вә һәгигәт уғрундән ҹанындан кечән милләтләр, әдаләтли һакимлә мүкафатландырылыр, ҝүнаһ вә азғынлыға мејилли милләтләр исә, залым һакимлә ҹәзаландырылырлар.

Суал 77: Мәсәл чәкмәјин һансы фајдалары вар?

Ҹаваб: Һәр һансы бир мәсәләнин изаһы үчүн мәсәл чәкмәјин фајдасы инкар едилә билмәз. Инсанлар мүхтәлиф сәвијјәли исте’дада малик олдугларындан динләдикләри мөвзуну анламаја да биләрләр. Мәсәл чәкилдији заман ити ағыла малик олмајанлар үчүн дә гаранлыг нөгтәләр ишыгланыр.

Гур’ани-кәрим бүтүн бәшәријјәтә үнванландығындан онун мүхтәлиф сурәләриндә кифајәт гәдәр мисаллар чәкилир.

Һәзрәт Исанын (ә) бакирә гадындан доғулмасына инанмајанлара Гур’ани-кәрим белә бир мисал чәкир: «Аллаһ јанында Иса да Адәм кимидир»^[68]. Аллаһ-тәала Исанын атасыз доғулмасына шәкк едәнләрә һәм ата, һәм дә анасыз јарадылмыш Адәми хатырладыр.

Бәс Гур’ани-кәримдә мүхтәлфи мөвзуларын изаһы үчүн чәкилмиш мәсәләләрин конкрет һансы фајдалары вардыр?

1. Адәтән, һисс үзвләри илә инанан инсан бә’зи мүрәккәб әгли мәсәләләри анламагда чәтинлик чәкир. Чәкилмиш мәсәл онун дүшүнҹәсинин мүмкүн гәдәр әгли һәгигәтләрә јахынлашдырыр. Бир нөв һиссләр ән уҹа нөгтәдән бахмаға башлајыр.

2. Чәкилмиш мисаллар бир мәсәләнин сүбуту үчүн ҝәтирилмиш дәлилләрин тә’сирини ҝүҹләндирир.

3. Мәсәл чәкмәк бир нөв елми дилин садәләшдирилмәсидир.

4. Мәсәл мөвзуну әгл дилиндән һисс дилинә тәрҹүмә едир.

5. Мөвзу мәсәл гәлибинә төкүлдүкдән сонра һөҹәт инсанларын бәһанәси кәсилир.

Суал 78: Беһиштин нечә гапысы вардыр?

Ҹаваб: Ајә вә һәдисләрдән мә’лум олур ки, беһишт мүхтәлиф гапылара маликдир. Бу гапыларын чохлуғунун сәбәби, һеч дә бир гапыдан дахил олмағын чәтинлији дејилдир. Бу гапылар һәр һансы тајфа вә тәбәгә үчүн дә нәзәрдә тутулмамышдыр. Бир чох сарајларда гапыларын чохлуғунда мәгсәд тамам башгадыр.

Рәвајәтләрдә нәгл олунур ки, беһиштин мүхтәлиф адлы гапылары вардыр. Бу гапылардан бири «мүҹаһидләр гапысыдыр». Бу гапыдан дин јолунда вурушмуш мүҹаһидләрин беһиштдә дахил олаҹағы вә мәләкләрин онлары саламлајаҹағы билдирилир.

Имам Садиг (ә) бујурур: «Беһиштин сәккиз гапысы вардыр вә онлардан һәр бири ени гырх иллик јол узунлугдадыр». Һәдисдән ајдын олур ки, беһишт гапысы бизим дүшүндүјүмүз гапы анламында дејилдир.

«Һиҹр» сурәсинин 44-ҹү ајәсиндә ҹәһәннәмин једди гапыја малик олмасы билиндирмәклә, сәадәтә даһа чох јол олдуғуна ишарә вурулур.

Суал 79: Фәсад нәдир?

Ҹаваб: Әввәлҹә ону гејд едәк ки, «фәсад» «сәлаһ»ын антонимидир. Дини мәнбәләрә истинад етсәк, ҝөрәрик ки, фәсад әшјанын истәр аз, истәрсә дә чох мигдар таразлыг һалындан чыхмасыдыр. Сәлаһ исә, онун зиддинә олараг, таразлыг һаләтидир. Садә диллә десәк, фәсад, ҝүнаһ вә фитнә, сәлаһ исә саваб вә хејирдир. Бүтүн фәрди вә иҹтимаи фәалијјәтләрдәки ифратчылыг вә тәфритчилик фәсад һесаб едилир. Гур’ани-кәримин мүхтәлиф ајәләриндә бу мөвзуја тохунулур:

«Јер үзүндә фәсад төрәдәр вә ислаһ олмазлар»^[69].

«Аллаһ-тәала фәсад төрәдәнләри, салеһ әмәл саһибләриндән фәргләндирир»^[70].

«Ислаһ ол вә фәсад төрәдәнләрин ардынҹа ҝетмә»^[71].

«Иман ҝәтириб салеһ иш ҝөрәнләри, јер үзүндә фәсад төрәдәнләрлә ејни тутмарыг»^[72].

Мүхтәлиф ајәләрдә фәсад төрәтмәк Аллаһ вә пејғәмбәрләрлә вурушмаг, инсанын гәтли һәр ҹүр азғынлыга аид едилир.

 Јер үзүндә фәсад төрәдәнләр сырасында илкин ады чәкиләнләрдән бири Фир’ондур. Артыг һәлак олаҹағыны анлајан Фирон иман ҝәтирдијини билдирәндә, она бујурулур: «Индими? Һалбуки, әввәлҹә Аллаһа гаршы чыхмыш вә фәсад төрәдәнләрдән олмушдун»^[73].

Бә’зән оғурлуг фәсад һесаб едилир. Јусиф пејғәмбәрин гардашлары оғурлугда иттиһам олундуглары заман дејирләр: «Биз, Мисир торпағына фәсад салмаг үчүн ҝәлмәмишик»^[74].

Суал 80: Шимшәјин фајдасы вармы?

Ҹаваб: Билдијимиз кими, шимшәк мәнфи вә мүсбәт јүклү ики булудун бир-биринә јахынлашмасындан јараныр. Бу һадисә, мәнфи вә мүсбәт јүклү ики нагил бир-биринә тохундугда гығылҹым јаранмасынын охшарыдыр. Бүтүн тәбиәт һадисәләриндә истәр ҹәмијјәт, истәрсә дә тәбиәт үчүн фајдалар олдуғуну билирик. Бәс шимшәјин фајдасы нәдир? Гур’ани-кәримдә бујурулур: «Сизә горху вә үмид мәгсәди илә шимшәк ҝөстәрән, ағыр булудлары јарадан да Одур»^[75].

Ајәдән ҝөрүндүјү кими, шимшәјин илкин фајдасы, инсанлары Аллаһ-тәаланын әзәмәтиндән хәбәрдар етмәкдир. Булудла јер арасында јаранан белә шимшәкләри «саигә» адландырмышлар. Мүсбәт јүклү булуд һәмишә мәнфи јүклү јерә јахынлашдыгда, саигә јараныр. «Аллаһ онларын васитәси илә истәдијини вурар» ајәсиндә саигә нәзәрдә тутулур.

«Тәбиәтин зарафаты» адландырылан шимшәјин, бир сыра тәбии фајдалары да вардыр. Он беш мин дәрәҹә сантиград истилик јарадан шимшәкләр, һаваны јандырыр вә бунун ардынҹа һаванын тәзјигинин дәрһал енмәси нәтиҹәсиндә булудлардан јағыш јағыр. Һәмин јүксәк температурда јағыш дамлалары артыг оксиҝендән јараныр вә белә су, «ағыр су» адланыр. Бу сујун формулу Н₂О₂ -дир. Ағыр су исә, ҝүҹлү микробөлдүрүҹү хүсусијјәтә маликдир.

Јүксәк температурда јаранмыш јағыш дамлаларынын тәркибиндә карбон туршусу олдуғундан, бу јағыш һәм дә торпаг үчүн ҝүбрә функсијасыны дашыјыр.

Суал 81: Гур’ан «һамы сәҹдәдәдир» бујураркән, нәји нәзәрдә тутур?

Ҹаваб: Бүтүн һадисәләр ики мүмкүн маһијјәтдән бирини дашыјыр. Онлар ја тәквинидир (фитри, тәбии), ја да тәшри´идир (иради). Сәҹдә тәвазө, тәслим әламәтидир. Әгл мүлкү илә мүкафатландырылмыш бәшәријјәт Аллаһын сәҹдәсинә дә’вәт едилир вә бу әмрә итаәт едәнләрин сәҹдәси ирадидир. Амма тәбиәтдә баш верән һадисәләр тәшри´идир. Јә’ни онун ирадәсиндән асылы дејил. «Рә’д» сурәсинин 15-ҹи ајәсиндә белә бујурулур: «Ҝөјләрдә вә јердә ким варса, өзләри дә, көлҝәләри дә сәһәр-ахшам, истәр-истәмәз Аллаһа сәҹдә едәр». Ајәдәки «истәр-истәмәз» кәлмәләри ашкар ҝөстәрир ки, нәзәрдә тутулан сәҹдә тәшри´и јох, тәквинидир. Бәс бу һансы сәҹдәдир?

Бу барәдә тәфсирчиләр мүхтәлиф фикирдәдирләр. Бир груп тәфсирчинин фикиринҹә, ајә бүтүн каинатда илаһи ганунларын һөкм сүрдүјүнә бир ишарәдир.

Диҝәр бир груп тәфсирчи исә, ајәдә бүтүн мөвҹудларын көлҝәләринин сәҹдәсиндән данышылдығыны билдирирләр. Истәр инсан, истәр тәбиәтин һәр һансы бир елементи көлҝәјә маликдир. Сәһәрләр бир истигамәтдә көлҝә ҝүнорта дүзәлир, ахшам исә әкс истигамәтә јөнәлир. Көлҝәнин бу һәрәкәти сәҹдәни хатырладыр.

Суал 82: Һаггы наһагдан неҹә фәргләндирмәк олар?

Ҹаваб: Һагг вә наһагы танымаг бә’зән о гәдәр чәтин олур ки, бу ики анламын әламәтләрини билмәјә еһтијаҹ јараныр. Ајәдә охујуруг: «...Сел, үстүнә чыхан бир көпүјү алыб апарды. Бәзәк шејләри вә ја габ-гаҹаг дүзәлтмәк мәгсәди илә инсанларын од үзәриндә гыздырыб әритдикләринин үстүндә дә буна бәнзәр бир көпүк вардыр. Аллаһ һагг илә батили ајырд етмәк үчүн белә мисаллар чәкир. Көпүк һеч бир шеј олмадығы үчүн учуб ҝедәр. Инсанлара фајда верән бир шеј исә, јер үзүндә галар»^[76].

Һәгигәт һәмишә саф су кими һәјатвериҹидир. Батилдә исә һеч бир фајда јохдур. Батил заһирдә тәкәббүрлү, мәгмпәрәст, сәс-күјлү, дахилдә исә пучдур.

Һәгигәт өзүнә ҝүвәндији һалда, батил һәгигәтин һөрмәтиндән истифадә едир. Батил һәмишә һәгигәт либасы ҝејир. Әҝәр дүнјада доғру сөз олмасајды, јалана ким инанарды?! Әҝәр гызыл олмасајды, гызыл сујуна салынмыш дәмирә ким алданарды?!

Һәзрәт Әли (ә) «Нәһҹүл-бәлағәдә» бујурур: «Әҝәр батил һәгигәт гатгысындан ајрылса, һәгигәт севәрләр үчүн ашкарланаҹаг. Әҝәр һәгигәт батил гатгысындан гуртулса, сөзбазларын ағзы јумулаҹаг».

Батил гатышыглыға, өзбашыналыға тәрәфдардыр. Чөл-бијабаны ағушуна алан сел нә гәдәр ки, һәрәкәтдәдир, она гатышмыш зир-зибил ҝөзә дәјмир. Елә ки, суда сакитлик јараныр, зир-зибил сујун дибинә чөкүб, саф судан ајрылыр.

Һәгигәт сәһнәдә ҝөрүнән кими, батил сәһнәни тәрк етмәјә мәҹбурдур. Она ҝөрә дә, һәгигәт һәмишә һәрәкәтдә олуб, јерини батилә вермәмәлидир.

Суал 83: Алын јазысыны позмаг олармы?

Ҹаваб: Гур’ани-кәримдә бујурулур: «Һәр дөврүн бир китабы вар. Аллаһ истәдији шеји мәһв едәр, истәдијини дә сабит сахлајар. Китабын әсли Онун јанындадыр»^[77].

«Әсл китаб» кими тәрҹүмә олунмуш ифадә, Гур’ани-кәримдә «үммүл-китаб» кими верилмишдир. «Буруҹ» сурәсинин 22-ҹи ајәсиндә бу китаб «лөвһи-мәһфуз» адландырылмышдыр.

Варлыг аләминин вә һадисәләрин ҝерчәкләшмәси, ики мәрһәләдән кечир: Биринҹи мәрһәләдә һәр шеј сабитдир вә һәр һансы кәнара чыхма һаллары, гејри-мүмкүндүр. Бу биринҹи мәрһәлә лөвһи-мәһфуза аиддир. Икинҹи гејри-сабит мәрһәлә исә, «лөвһи-мәһв вә исбат»да өз әксини тапмышдыр.

Мәсәлән, нәзәрдә тутулур ки, инсан зәһәр ичәрсә өләр. Белә бир өлүм лөвһи-мәһфузда јох, лөвһи-мәһв вә исбатда гејд олунмалыдыр. Зәһәри тә’сирсизләшдирән маддәнин мөвҹудлуғу, ујғун өлүмү гејри-сабит едир. Чүнки зәһәр ичмиш адам, һәмин маддәни гәбул едәрсә, өлүмдән гуртулар.

Истәр тәбииәт, истәрсә дә ҹәмијјәтдә бир-бириндән доған һадисәләрлә гаршылашырыг. Ајә вә һәдисләрдә бир әмәлин нәтиҹәсиндә һансыса бир башга һадисәнин баш верәҹәји барәдә хәбәрдарлыглар чохдур. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: «Еһтијаҹлылара дүзҝүн шәкилдә көмәк, ата-анаја јахшылыг, һәр һансы хејир әмәл бәдбәхтлији сәадәтә чевирәр, өмүрү узадар, бәлаларын гаршысыны алар»^[78].

Демәк, алын јазысы адландырылан мәфһум, олаҹаглар барәдә ики китабда ‒ лөвһи мәһфуз вә лөвһи мәһвә вә исбатда јазыланлардыр. Биринҹидә јазыланлар дәјишмәз, икинҹидә јазыланлар исә, дәјишҝәндир.

Суал 84: «Аллаһын ҝүнләри» һансы ҝүнләрдир?

Ҹаваб: Гур’ани-кәрими нәзәрдән кечирәркән, белә бир ајә илә растлашырыг: «Биз Мусаја «тајфаны зүлмәтдән нура чыхар вә Аллаһын ҝүнләрини хатырлад, бунда сәбир вә шүкр едәнләр үчүн ибрәтләр вар» дејиб, ону мө’ҹүзәләримизлә ҝөндәрдик»^[79].

«Әјјамуллаһ» кәлмәсиндән тәрҹүмә олунмуш «Аллаһын ҝүнләри» һансы ҝүнләрдир?

Имам Багир (ә) бујурур: «Аллаһын ҝүнләри имам Меһдинин (ә) гијам ҝүнү, рәҹ’әт ҝүнү вә гијамәт ҝүнүдүр»^[80]. Бә’зи һәдисләрдә рәҹ’әт ҝүнү әвәзинә, өлүм ҝүнү ҝөстәрилмишдир.

Бөјүк ҝүнләрин хатырланмасы, милләтләрин әһвал-руһијјәсиндә дәрин из салыр. Дүнјадакы әксәр милләтләр диктатор режиминдән гуртулуб, һүрријјәт газандыглары ҝүнү әзәмәтлә гејд едирләр.

Аллаһ ҝүнләри хатырланмасы исә, инсаны рәзил һиссләрдән узаглашдырыр, ону Аллаһ, вәтән вә халг гаршысында өз вәзифәләрини јеринә јетирмәјә вадар едир. Өлүмү, гијамәт сорғусуну јаддан чыхармајан инсанын, шејтанын тәһрики илә ҝүнаһа батмасы гејри-мүмкүндүр.

Суал 85: «Тәвәккүл» нәдир?

Ҹаваб: «Ибраһим» сурәсинин 11 вә 12-ҹи ајәләриндә бујурулур: «Мө’минләр јалныз Аллаһа тәвәккүл етсинләр. Аллаһ бизә јолларымызы ҝөстәрдији һалда, биз нә үчүн Она тәвәккүл етмәмәлијик?!».

«Тәвәккүл» «вәкаләт» кәлмәсиндәндир вә вәкил сечмәк мә’насыны верир. Јахшы вәкилдә дөрд сифәтин олмасы зәруридир: аҝаһлыг, дүзлүк, гүдрәт, мәрһәмәт.

Вәкилә о заман еһтијаҹ јараныр ки, инсан өзүнү мүдафиә етмәјә гадир олмур вә гаршысына чыхан чәтинлији башга биринин көмәји илә арадан галдырмаг истәјир.

Мө’мин инсанын нәзәриндә бүтүн гүдрәтләрин фөвгүндә дуран Аллаһ-тәала, истәнилән һадисә вә чәтинлик заманы јеҝанә е’тибарлы вәкилдир. Аллаһа тәвәккүл едән мө’мин фәалијјәтсиз дајанмыр. Һәтта гүввәси чатан ишдә дә, әсл сәбәбкар Аллаһы билир.

Аллаһа тәвәккүл, чәтинликләр заманы инсанын мүгавимәтини артырыр. Гур’ани-кәримин мүхтәлиф ајәләриндә белә мүгавимәтин нүмунәләри илә растлашырыг:

«Аллаһа тәвәккүл, ҹиһад мејданында ики вурушган тајфанын сүстлүјүнүн гаршысыны алды»^[81].

«...Ишдә онларла мәсләһәтләш, гәти гәрара ҝәлдикдә исә, Аллаһа тәвәккүл ет»^[82].

«О шәхсләр шејтана мүгавимәт ҝөстәриб, онун тә’сириндән чыха биләрләр ки, иман вә тәвәккүлә малик олсунлар»^[83].

Аллаһа тәвәккүлүн тәбии ҝедишатла зидд олдуғуну дүшүнәнләр јанылырлар. Тәбии сәбәбләри Аллаһын ирадәсиндән ајры билмәк, ширк һесаб олунур. Ширк исә, ҹәһәннәм оду вә’д едилмиш ҝүнаһлардандыр.

Суал 86: Кәшф вә ихтира үчүн илаһи мүкафат вармы?

Ҹаваб: Әҝәр кәшф вә ихтиралар тарихинә нәзәр салсаг, алимләрин бу јолда чәкдикләри үзүҹү зәһмәтләрә шаһид оларыг. Онлар мин бир әзаб-әзијјәтә гатлашараг, өз јениликләри илә бәшәријјәтә бөјүк фајдалар вермишләр. Мәшһур физик Едиссон електрик ҹәрәјанынын кәшфи јолунда нәинки әзијјәт чәкмиш, һәтта һәјатыны гурбан вермишдир. Нәтиҹәдә, дүнјанын гаранлыг ҝеҹәләри ишыгланмыш, завод вә фабрикләр һәрәкәтә ҝәлмиш, бир сөзлә, һәјат јени рәнҝ алмышдыр. Ортаја белә бир суал чыхыр: неҹә ола биләр ки, һәјатыны бәшәријјәт јолунда фәда етмиш бир инсан иманы олмадығы үчүн ҹәһәннәмә, әлини ағдан гараја вурмамыш бир мүсәлман исә, беһиштә ҝетсин?

Имам Казим (ә) бујурур: «Бәни-Исраилдә бири иманлы, о бири исә кафир олан ики гоншу варды. Кафир гоншу өз иманлы гоншусу илә чох ҝөзәл рәфтар едәрди. О, дүнјасыны дәјишди. Мө’мин гоншусу илә јахшы рәфтарларына ҝөрә, ахирәтдә ону оддан горујаҹаг бина илә мүкафатландырылды»^[84].

Чох олуб ки, мәсҹид вә ја мәдрәсә тикән бир шәхсин нијјәти Аллаһы разы салмаг јох, һансыса шәхси мәнафеләр олуб. Әксинә, имкансыз бир шәхс сырф Аллаһын разылығы үчүн чох кичик бир иш ҝөрүб. Ислам дининдә бүтүн әмәлләр нијјәтин сафлығы илә өлчүлдүјү үчүн, икинҹи шәхсин кичик иши даһа үстүндүр.

Әҝәр алим мадди тәмәннаја, вәзифә вә шөһрәтә ҝөрә әзијјәт чәкмишсә, һеч бир илаһи мүкафат ҝөзләмәмәлидир. Онун ҝөрдүјү иш ҝүнаһ һесаб олунмур, амма савабы да јохдур.

Суал 87: Узун-узады, әлчатмаз арзулар бизә нә верир?

Ҹаваб: Үмид вә арзу инсан фәалијјәтинин әсас амилләриндәндир. Әҝәр инсан бирҹә ҝүн бу һиссдән мәһрум олса, јашајыш низамы позулар. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурмушдур: «Үмид, мәним үммәтимин мәрһәмәт мајасыдыр. Әҝәр үмид нуру сөнсәјди, һеч бир ана өвладына сүд вермәз вә һеч бир бағбан фидан әкмәзди»^[85].

Лакин һәјат вә һәрәкәт амили олан үмид вә арзу һәдди ашыб ифрата варарса, узун-узады, әлчатмаз арзулара чевриләр. Ајәдә бујурулур: «Гој кафирләр һәлә јејиб ичсинләр, ләззәт алсынлар, арзулары, үмидләри башларыны гатсын. Сонра биләҹәкләр»^[86]. Ајәдә зикр едилән арзу-үмид һәмин мәһведиҹи узун-узады арзулардыр. Бүтүн һәјаты боју һүҹумлара һәдәф олан инсан јалныз ајыг-сајыг оларса, горуна биләр. Узун-узады арзулар исә инсанын башыны гатыб, ону јухуја верир.

Һәзрәт Әли (ә) бујурур: «Ҹамаат! Сизин үчүн чох тәһлүкәли ики шејә ҝөрә горхурам: нәфс истәкләринә итаәт вә узун-узады арзулар. Нәфс истәкләри сизи һәгигәтдән узаглашдырар, узун-узады арзулар исә, ахирәти јадыныздан чыхарар»^[87].

Әтрафа диггәтлә нәзәр ,лыглара чеврилдикләринин шаһид оларыг. «Кумејл» дуасында охујуруг: «Узун-узады арзулар мәни ҝерчәк, фајдалардан мәһрум етди». Ел арасында ҝөзәл бир дејим дә вар: «Чох истәјән, аздан да олар».

Суал 88: Гур’аны тәһриф етмәк мүмкүндүрмү?

Ҹаваб: Бәшәр тарихиндә дәјишиклијә мә’руз галмамыш јеҝанә китаб, Гур’ани-кәримдир. Гур’андан әввәл назил олунмуш бүтүн сәмави китаблар тәһриф олунмушдур.

«Һиҹр» сурәсинин 9-ҹу ајәсиндә бујурулур: «Шүбһәсиз ки, Гур’аны биз назил етдик вә сөзсүз ки, биз дә ону горујуб сахлајаҹағыг». Гур’анын бу сајаг ҹидди горунмасынын әсас сәбәби, әввәлки илаһи китабларын кафирләр тәрәфиндән тәһриф олунмасыдыр. Өтән он дөрд әсрдә ујғун тәҹавүзләрә дәфәләрлә мә’руз галмыш Гур’ани-кәрим, вә’д олундуғу кими горунмушдур.

Һиҹри ΙV әсрин бөјүк алимләриндән олан Сејид Мүртәза дејир: «Мәккәнин, Мәдинәнин варлығына ким шәкк едә биләр?! Монголларын Ирана һүҹумуна, бөјүк Франса ингилабына, I вә II дүнја мүһарибәләринә кимдә шәкк вар?! Дејиләнләр һаггында кифајәт гәдәр мә’луматлы олмағымыз, һеч бир шәкк-шүбһәјә јер гојмур. Гур’ани-кәрим дә беләдир. Онун һәр бир ајәси һаггында малик олдуғумуз әтрафлы мә’лумат, бүтүн шүбһәләри арадан галдырыр, тәҹавүзләрин гаршысында кечилмәз сәдд чәкир».

Суал 89: Шејтанлары гован «шиһаб» нәдир?

Ҹаваб: Аллаһ-тәаланын елм вә гүдрәтинә ҝөзәл нүмунәләрдән бири, башымыз үзәриндәки сәмада баш вар һадисәләрдир. Инсан дүшүнҹәсини һејрәтә ҝәтирән бу сәһнәләрдә дүшүнәнләр үчүн бөјүк ибрәтләр вардыр. «Һиҹр» сурәсинин 16-ҹы ајәсиндә бујурулур: «Биз сәмада бүрҹләр јаратдыг, онлары баханлар үчүн бәзәдик».

Сәмадакы бүрҹләр ҝүнәш вә ајын мәнзилләринә бир ишарәдир. Мүхтәлиф фәсилләрдә јердән бахаркән ҝүнәш вә ај мүәјјән бир бүрҹә јахын ҝөрүнүр. Бу вахт мәсәлән, «ҝүнәш филан бүрҹдәдир» дејирик. Аллаһ-тәаланын варлығына шәһадәт верән бу низам-интизам гаршысында кафир гөвм јенә дә өз күфрүндән әл ҝөтүрмүр. Ујғун сурәнин 14-ҹү ајәсиндә охујуруг: «Әҝәр онлара ҝөјдән бир гапы ачсаг вә дурмадан јухары дырмашсалар, јенә дә инанмазлар».

18 ајәминдә исә белә бујурулур: «Лакин шејтанлардан ким хәлвәти гулаг асса, ону одлу бир ахан улдуз (шиһаб) тә’гиб едәр».

Тәфсирчиләр дүнјамыза мәхсус бә’зи мә’луматларын сәмада әкс олундуғу вә шејтанын бу мә’луматлары әлдә етмәк үчүн орада вурнухдуғуну билдирирләр. Онларын фикиринҹә, «шиһаб» онлары тә’гиб едиб, гован метеоралардыр.

Суал 90: Ҹинләр нә үчүн ҝөзә ҝөрүнмүр?

Ҹаваб: «Ҹин», инсанын һисс үзвләринин дујмадығы варлыг мә’насыны верир. «Мәҹнун» да «ҹин» кәлмәсиндәндир вә «ағыл гүввәси фәалијјәтсиз олан инсан»а дејилир. Ана бәтниндән бүрүнмүш ушаг «ҹәнин», торпағы ағаҹларла өртүлмүш бағ «ҹәннәт» адланыр.

Гур’ани-кәримин бујуруғуна әсасән инсан торпагдан, ҹин исә одун шәффаф шө’ләсиндән јарандығы үчүн инсан ҹини ҝөрә билмир. Гур’ан ајәләринә әсасән дә, ҹин инсан кими мө’мин вә ја кафир ола биләр. «Биз ҹин вә инсаны јалныз ибадәтдән өтрү јаратдыг»^[88].

Аллаһ-тәалаја сәҹдә әмриндән бојун гачыран Иблис, әслиндә ҹин тајфасындандыр. О, јалныз ибадәтҹил олдуғундан, мәләкләрлә бир ҹәрҝәдә дајанмышды.

 Гур’ани-кәримин 114 сурәсиндән бири «Ҹинн» сурәсидир. Бу сурәдә онларын дилиндән бујурулур:

«Шүбһәсиз ки, арамызда әмәлисалеһләр дә вардыр, әмәлисалеһ олмајанлар да. Биз мүхтәлиф фиргәләрә ајырылмышыг»^[89].

«Доғрусу, биз һагг јолу ҝөстәрән Гур’аны динләдијимиз заман, она иман ҝәтирдик»^[90].

«Шүбһәсиз ки, арамызда мүсәлманлар да вар, јолдан чыханлар да»^[91].

Сон нәтиҹә олараг буну дејә биләрик ки, Иблис ҹин тајфасындан олдуғундан, онун давамчысы шејтанлар да бу тајфанын иман ҝәтирмәмиш үзвләриндәндир.

Суал 91: Инсан мејмундан јарана биләрми?

Ҹаваб: Тәбиәтшүнас алимләр арасында инсанын јаранышы һаггында ики нәзәријјә мөвҹуддур. Трансформизм адланан биринҹи нәзәријјәнин тәрәфдарлары бу фикирдәдирләр ки, ҹанлы аләм башланғыҹда бу ҝүнки формасында олмајыб. Ҝуја илк әввәл океанын мүхтәлиф нөгтәләриндәки бир һүҹејрәли бәсит ҹансыз варлыглар хүсуси бир шәраитдә ҹанлы варлыға чеврилмишләр. Ҝуја микроскопик өлчүјә малик олан бу ҹанлылар илк әввәл бир нөвдән диҝәринә, сонра судан гуруја, даһа сонра исә гурудан һаваја кечмишләр. Бу тәкамүлүн сон јеткин һалгасы исә, инсандыр.

Икинҹи нәзәријјәјә ҝөрә исә, бүтүн ҹанлылар, еләҹә дә инсан илк јаранышда бу ҝүнкү формасында олмушдур. Бу бахышын тәрәфдарлары бүтүн нөв дәјишикликләри инкар едирләр.

Бу ики нәзәријјә арасындакы мүбаһисәләр франсыз тәбиәтшүнасы Ламарк (XVII-XIX әср) вә инҝилис тәбиәтшүнасы Дарвинин (XIX әср) јени сүбутларла чыхышларындан сонра даһа да гызышмышдыр.

Бу ҝүн тәбиәтшүнас алимләрин әксәријјәтинин тәкамүл нәзәријјәси тәрәфдары олдуғуну нәзәрә алыб, онларын сүбутларыны нәзәрдән кечиририк.

Археоложи газынтылар заманы тапылмыш мүхтәлиф дөврләрә аид склетләр арасындакы охшарлыг јалныз тәкамүл нәзәријјәси илә изаһ олунур. Ајры-ајры дөврләрә мәхсус сүмүкләр арасында ҹидди охшарлыглар вардыр. Мүһүм ҝөрүнән сүбутлардан бири исә, бүтүн ҹанлыларын бәтндәки «ҹәнин» формалары арасындакы охшарлыгдыр.

Тәкамүл нәзәријјәси тәрәфдарларынын садаладығы бу дәлилләр, «инсан мејмундан јаранмышдыр» демәјә әсас верирми?

Тәкамүл нәзәријјәси, башга сөзлә, дарвинизм бир дәнә дә олсун нә әгли, нә дә тәҹрүби дәлилә маликдир. Бир нөвдә гисмән дәјишиклик ‒ мутасија артыг тәҹрүби јолла гәбул олунмушдур. Јә’ни ҹод түклү гојундан зәриф түклү гојун доғула биләр. Амма мејмундан инсан јаранмасы мутасија дејил. Бу еһтимал дарвинист тәбиәтшүнаслар тәрәфиндән тәҹрүби сүбута јетирилмәдијиндән, нәзәријјә олараг галыр.

Ислам алимләри тәкамүл нәзәријјәсини инкар етмир. Амма бу нәзәријјәни гәбул етмәк үчүн зәрури олан дәлилләрә дә малик дејил!

Суал 92: Беһиштдә һансы не’мәтләр вардыр?

Ҹаваб: Гур’ани-кәримдә беһиштин мадди вә мә’нәви не’мәтләриндән әтрафлы шәкилдәданышылмышдыр. Сәккиз гапысы олан беһиштдә, мө’минләри сәккиз бөјүк не’мәтин ҝөзләдији билдирилмишдир:

1. Јамјашыл беһишт бағлары, ҝөз јашы тәк дуру булаглар;

2. Бүтүн хәстәликләрдән вә ағрылардан узаг сағламлыг;

3. Асајиш вә әмин-аманлыг;

4. Кин-күдурәтсиз, хәјанәтсиз ачыг үрәк;

5. Мәһәббәтлә мүшајиәт олунан гардашлыг;

6. Тахтларда үз-үзә әјләшиб, кимсәнин кимсәјә арха чевирмәмәси;

7. Јорғунлуг вә зәһмәтдән узаг тәравәт;

8. Мөвҹуд не’мәтләрин әбәдилији^[92].

Мараглыдыр ки, бүтүн бу не’мәтләр тәгвалы инсанлара вә’д едилир. Амма бу не’мәтләр һаггында ешидиб, өз ҝүнаһларына пешман олан инсанлар да мә’јус едилмир. Аллаһ-тәала Гур~анда белә бујурур: «Гулларыма хәбәр вер ки, Мән, һәгигәтән, бағышлајан вә рәһм едәнәм»^[93].

Суал 93: Гур’ани-кәримдә зејтун, хурма вә үзүмүн ады нә үчүн хүсуси гејд едилир?

Ҹаваб: «Нәһл» сурәсинин 11-ҹи ајәсиндә бујурулур: «...Сизин үчүн әкин, зејтун, хурма, үзүм вә бүтүн мејвәләрдән јетишдирир». Нә үчүн ајәдә зејтун, хурман вә үзүмүн ады хүсуси чәкилир?

Бә’зиләри һәмин дөврдә әрәбистанда бу мејвәләрин ҝениш јајылдығыны сәбәб ҝөстәрирләр. Лакин Гур’ан һөкмләри заман вә мәканла мәһдудлашмадығындан, һәмин фикир гәбул едилә билмәз.

Һәјатыны бағчылыға сәрф етмиш бөјүк алимләрин фикиринҹә, мејвәләр арасында бу үч мејвә гәдәр гидалысы јохдур. Инсан организми үчүн зејтун јағы гәдәр фајдалы икинҹи бир јағ мә’лум дејил. Бу јағ организмин енержи еһтијаҹларынын өдәнмәсиндә олдугҹа мүһүм рол ојнајыр. Әксәр јүксәк калорили јағлар чәтин һәзм олунурса, зејтун јағы һәзм просесинә көмәк едир. Һәзрәт Әли ибн Муса әр-Риза (ә) бујурур: «Зејтун, јахшы гидадыр. Ағызда хош гоху јарадыр, бәлғәми апарыр, үзә тәравәт верир, әсәб системини ҝүҹләндирир, гәзәб аловуну сөндүрүр». Бүтүн бу әһәмијјәтләринә ҝөрә, Гур’анда зејтун «мүбарәк ағаҹ» адландырылыр.

Ајәдә зикр олунмуш икинҹи мејвә ‒ хурманын тәркиби, калсиум вә фосфорла зәнҝиндир. Калсиум сүмүкләри мөһкәмләндирир, фосфор бејинин фәалијјәтини тәнзимләјир. Хурма, әсәб јорғунлуғуну арадан галдырыр, ҝөрмә габилијјәтини артырыр. Сон дөврдә апарылан арашдырмалара әсасән, хурманын чох јејилдији мәнтәгәләрдә хәрчәнҝ хәстәлијинә аз тәсадүф олунур.

Үзүмү «тәбии әҹзахана» адландырырлар. Хүсусијјәтләринә ҝөрә, ана сүдүнә охшар олан әтдән ики дәфә чох бәдәнин һәрарәтини артырыр. Үзүм зәһәри тә’сирсизләшдирир, ганы сафлашдырыр, ревматизми арадан галдырыр вә ҝүҹлү микробөлдүрүҹү тә’сир ҝөстәрир. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: «Сизин үчүн ән јахшы тәам чөрәк, ән јахшы мејвә исә үзүмдүр».

Суал 94: «Зикр әһли» кимдир?

Ҹаваб: «Нәһл» сурәсиндә «билмәдијинизи зикр әһлиндән сорушун» бујурдуғунда, кимә мүраҹиәт олунмасы нәзәрдә тутулур?

Имам Әли ибн Муса әр-Риза (ә) бујурур: «Зикр әһли бизик вә биздән дә сорушмалысыныз». Имам Багир (ә): «Зикр Гур’ан, зикр әһли исә, Пејғәмбәрин (с) Әһли-бејтидир. Онлардан да сорушмаг лазымдыр»^[94].

Ибн Аббас ујғун ајәнин тәфсириндә дејир: «Зикр әһли Мәһәммәд, Әли, Фатимә, Һәсән вә Һүсејндир».

Зикрин мә’насы аҝаһлыг вә хатырлама олдуғундан, бу сөзүн Гур’ани-кәримә аид едилмәси там мәнтигәујғундур. Гур’ан зикр һесаб олундуғу тәгдирдә, Пејғәмбәр (с) вә онун әһли-бејтинин (ә) зикр әһли олмасы инкаредилмәздир.

Тәәҹҹүблү дә олса, бә’зиләри «зикр әһли»ни «китаб әһли» кими тәрҹүмә етмишдир. Имам Әли ибн Муса әр-Риза (ә) «зикр әһли» ифадәсини јәһуди вә мәсиһи алимләринә аид едәнләрә белә бујурур: «Сүбһанәллаһ! Мәҝәр белә бир шеј мүмкүндүрмү?! Әҝәр биз јәһуди вә мәсиһи алимләринә мүраҹиәт етсәк, онлар бизи өз мәзһәбләринә дә’вәт едәрләр. Зикр әһли бизик!»^[95].

Јухарыда дејиләнләрдән ајдын олду ки, инсан ону марагландыран мәсәлә барәдә мүтәхәссисә мүраҹиәт етмәлидир. Һәр бир шәхс өз хәстәлијинин мүалиҹәси үчүн е’тибарлы һәким ахтардығы кими, дини мәсәләләрдә дә ән әдаләтли вә ән алим мүҹтеһидә үз тутмалыдыр.

Суал 95: Ислам дини гадына нә верди?

Ҹаваб: Исламдан әввәл тәкҹә ҹаһил әрәбләр арасында јох, о дөврүн ән мәдәни сајылан өлкәләриндә белә гадына бир әшја кими бахылырды. Сөзсүз ки, әрәб ҹәмијјәтиндә гадын шәхсијјәти даһа алчаг бир шәкилдә тәһгир олунурду. Ҹаһилијјәт дөврүнүн мәшһур ше’рләриндән бириндә дејилирди:

Оғуллар олса да, оғлумуз бизим,
Гызларса, оғлудур дүшмәнимизин.

Ујғун дөврдә тајфаларарасы мүһарибәләрдә әсир дүшән гадынлар, адәтән, орада әрә ҝедәр вә әсирләр ҝери гајтарыланда дүшмән тәрәфдә галмаға үстүнлүк верәрдиләр. Ҹаһил әрәбләр бу сајаг һадисәләрә әсасланараг, јениҹә доғулмуш гыз өвладыны дири-дири торпаға басдырардылар. Ислам дининә гәдәрки дөврдә гадынын реал вәзијјәти белә иди.

Гур’ан назил олду вә ҹаһил әрәбләрин чиркин әмәлләрини мүһакимә етди: «Онлардан биринә гызы олдуғу үчүн мүждә вердикдә, гәзәбиндән үзү гапгара гаралыр. Бу мүждәнин пислији үзүндән өз тајфасындан гачыб ҝизләнир. Ҝөрәсән, о, көрпәни зилләт ичиндә сахлајаҹаг, јохса торпаға басдыраҹаг? Ҝөрүн, неҹә дә пис мүһакимә јүрүдүрләр!»^[96].

Ислам Пејғәмбәринә (с) гызынын олмасы хәбәр вериләндә, әтрафда бу хәбәри ешидәнләрин ганы гаралды. Һәзрәт (с) бујурду: «Бу нә һаләтдир сиздә ҝөрүрәм?! Аллаһ-тәала гохуламаг үчүн мәнә бир чичәк вериб. Әҝәр онун рузисинә ҝөрә гәмҝинсинизсә, рузисини Аллаһ јетирәҹәк»^[97].

Диҝәр бир һәдисдә Һәзрәт (с) бујурур: «Гыз нә ҝөзәл өвладдыр! Мәһәббәтли, көмәкчи, мунис, пак, һәм дә пак едән»^[98].

Һәмин дөврдә гыз, гадын һаггында бу сајаг сөзләр демәк, јалныз Аллаһын лүтфү илә мүмкүн олурду. Пејғәмбәр (с) гызы Фатимәнин әлини өпәндә, һәтта јахынлары белә тәәҹҹүбләнәрди.

Бәли, Ислам зүһур етди вә гадын шәхсијјәтини алчалдан бүтүн ән’әнәләрә сон гојулду. Ислам ганунлары илә јашајан гадын, һәзрәт Фатимәнин (ә) тимсалында ән азад гадындыр. Ислам гадыны ојунҹаға, ејш-ишрәт васитәсинә чевирәнләрин ағзындан вуруб, она шәхсијјәт азадлығы верди.

Бу ҝүн дүнја истисмарчылары гадына «һиҹабыны ат, азад ол», дејирләр. Әсил азадлыг исә бәдән јох, шәхсијјәт азадлығыдыр. Әҝәр чылпаглыг азадлыгдырса, һејванлара һәсәд апармығымыз ҝәрәкдир! Ислам дини исә, мәһз шәхсијјәтини горумаг үчүн гадына чај дашы тәк чылпаглығы јох, гијмәтли дүрр кими сәдәфдә өртүнмәји төвсијә етди. Ислам «беһишт ананын ајаглары алтдадыр» демәклә, гадыны һеч заман ҝөрүнмәмиш бир мәгама јүксәлдиб, она мүлкијјәт, сечиб-сечилмәк, иҹтимаи-сијаси просесләрә гатылмаг һүгугу верди.

Суал 96: Сүд неҹә јараныр?

Ҹаваб: Инсанын ихтијарына верилмиш дәјәрли илаһи не’мәтләрдән бири дә сүддүр. Гур’ани-кәримдә бујурулур: «Шүбһәсиз ки, мал-һејванда сизин үчүн бир ибрәт вардыр. Биз онларын гарынларындакы ганла ифразат арасында олан тәмиз сүдү сизә ичиририк»^[99].

Бәтниндә көрпә олан ана гидаланыр вә бу гидаларын тә’сири ганда өзүнү бүрузә верир. Ган дөвраны системинин чыхышы, көрпәни («ҹәнин») ган дөвраны системи илә әлагәләнир. Көрпә нә гәдәр ки, ана бәтниндәдир, бу јолла гидаланыр. Ушаг доғулдугдан сонра анадакы көрпәни гидаландырма чыхышы, онун дөшүнә өтүрүлүр. Ананын једикләри там һәзм олмамыш бир нөв гида илә ган арасында сүд јараныр. Сүд нә һәзм олмуш гида, нә дә гандыр. Ана дөшүндә протеинли сүд һазырланаркән, әлавә олараг јалныз бәдәндәки туршулардан истифадә олунур. Һазырланан сүдүн тәркибиндәки витаминләрин, дузун, фосфатын, шәкәрин гандан ҝөтүрүлдүјү мә’лумдур. Сүд гида маддәләринин ган васитәси илә сорулмасындан јараныр.

Елми һесабламалара әсасән, ана дөшүндә бир литр сүдүн һазырланмасы үчүн ән азы беш јүз литр ган бу үзвдән дөвр етмәлидир. Һансы ки, бир литр ганын јаранмасы үчүн бу гандан гат-гат артыг гида гәбул олунмалыдыр. Демәк, ана дөшүндә ҝедән просесләрин маһијјәти, һәлә дә елм үчүн гаранлыгдыр. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: «Сују вә гиданы там әвәз едә биләҹәк јеҝанә шеј, сүддүр».

Суал 97: Аллаһ-тәала һансы һәшәрата вәһј назил етди?

Ҹаваб: «Нәһл» сурәсинин 68-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Рәббин бал арысына белә вәһј етди: «Дағларда, ағаҹларда вә алачыгларда (дамларда, пәтәкләрдә) өзүнә јува сал». Нөвбәти ајәдә исә бу вәһјин маһијјәти ачыгланыр: «О арыларын гарынларындан инсанлар үчүн шәфа олан мүхтәлиф рәнҝли бал чыхар»^[100].

Мараглыдыр ки, истәкләр тәкҹә бал арысы јох, бүтүн һејванлара илһа олундуғу һалда, нә үчүн ајәдә јалныз бал арысынын ады чәкилир? Һал-һазырда бал арысынын һәјатынын алимләр тәрәфиндән әтрафлы шәкилдә өјрәнилмәси белә бир нәтиҹәјә ҝәлмәјә әсас верир: бал арысынын аиләсиндәки мәдәнијјәт вә иҹтимаи низам, бәшәријјәт үчүн бир нүмунәдир.

Бал арысынын алты ҝушәли ханалардан ибарәт гурдуғу ев, һәлә дә мүһәндисләри һејран едир. Ујғун мәнзили тәшкил едән ханаларын алты ҝушәли олмасы она хүсуси мөһкәмлик верир. Бал арысы аиләсиндә чох ҹидди әмәк интизамы һөкм сүрүр. Өһдәсиндә олан иши јеринә јетирә билмәјән үзв јуванын гапысындакы нәзарәтчиләр тәрәфиндән ҝери гајтарылыр. Бәс бу ҹидди интизамын нәтиҹәси нәдир? Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: «Һәр кәс ајда бир дәфә бал јејиб, Аллаһдан Гур’анын вә’д етдији шәфаны истәсә, Аллаһ-тәала ону 77 нөв хәстәликдән горујар»^[101].

Ҹидди низамын вә ағыр зәһмәтин нәтиҹәси олан бал, һеч вахт кејфијјәтини итириб зај олмур. Алимләрин фикиринҹә бунун сәбәби, балын тәркибиндә ҝүҹлү микробөлдүрүҹү калсиумун чохлуғудур. Бал үрәк ағрысындан тутмуш мә’дә јарасынадәк, әксәр хәстәликләрин дәрманыдыр.

Бал арысы вә онун истеһсал етдији бал о гәдәр әсрарәнҝиздир ки, бу мөвзунун дәринлијинә ҝетмәк китабын имканларындан хариҹдир.

Суал 98: Инсана һәгигәти анламагда мане олан нәдир?

Ҹаваб: Һәгигәт нә гәдәр ашкар ҝөрүнсә дә, ону кор ҝөзлә ҝөрмәк мүмкүн дејил. Һәгигәти танымаг үчүн онун ашкар ҝөрүнмәси нә гәдәр зәруридирсә, ҝөрән ҝөзә дә бир о гәдәр еһтијаҹ вардыр. Ахы кор, ҝүнәшин ишығыны неҹә ҝөрә биләр?!

Инсанын һәгигәти танымасына мане олан јанлыш мүһакимәләр, нәфс истәкләринә табечилик, кор-коранә тәрәфбазлыг, тәкәббүр вә бу кими башга мәнфи тәзаһүрләрдир. Руһ чиркләндикҹә, һәгигәти дәрк етмәк дә чәтинләшир.

Бир һәдисдә бујурулдуғуна ҝөрә, әҝәр шејтанлар Адәм өвладынын гәлбини дөврәјә алмасајдылар, инсанлар фәзанын дәринликләрини сејр едә биләрдиләр. Бәс шејтанлардан неҹә гуртулмалы? Гур’ани-кәримдә бујурулур: «Һәгигәтән иман ҝәтириб, јалныз өз Рәббинә тәвәккүл едәнләрин үзәриндә шејтанын һеч бир һөкмү јохдур. Шејтанын һөкмү јалныз она итаәт едиб, Аллаһа шәрик гошанлар үзәриндәдир»^[102].

Демәк, доғру јол јолчулары үчүн илкин шәрт, нәфсин пакландырылмасы вә тәгвадыр. Гур’ани-кәрим доғру јол ҝөстәрән илаһи китаб олдуғу һалда, нәфсинә ујан инсанлар һәтта Гур’андан да өз јанлыш мүһакимәләринин сүбуту үчүн истифадә едирләр. Она ҝөрә дә, «Бәгәрә» сурәсинин 2-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Бу һеч бир шәкк-шүбһә олмајан вә мүттәгиләрә доғру јол ҝөстәрән китабдыр».

Суал 99: Мүсәлман јалан даныша биләрми?

Ҹаваб: Истәр мүсәлман, истәрсә дә гејри-мүсәлманлар арасында јалан ән чиркин сифәтләрдән һесаб олунур. Гур’ани-кәримдә бу барәдә бујурулур: «Јаланы, анҹаг Аллаһын ајәләринә инанмајанлар ујдурурлар. Онлар әсил јаланчыдырлар»^[103].

Имам Садиг (ә) бујурур: «Инсанларын рүку вә сәҹдәләринин узунлуғуна бахмајын. Бу адәт үзүндән дә ола биләр. Амма онларын дүзлүјү вә е’тибарына диггәт един»^[104].

Имам Багир (ә) бујурур: «Аллаһ бүтүн писликләри гыфыллајыб вә шәраб гыфылларын ачарыдыр. Јалан исә, шәрабдан да писдир»^[105].

Јаланла ҝүнаһ арасында әсаслы рабитә вардыр. Ҝүнаһкар инсан доғру данышарса, рүсвај олар. О өз ҝүнаһыны өртмәк үчүн јалана әл атмаға мәҹбурдур.

Бир шәхс һәзрәт Пејғәмбәрин (с) һүзуруна ҝәлиб, әрз етди: «Ја Рәсуллуллаһ! Һәм намаз гылмырам, һәм ҝүнаһа јол верирәм, һәм дә јалан данышырам. Бунлардан һансыны биринҹи тәрк едим?». Һәзрәт Пејғәмбәр (с) она мәсләһәт ҝөрдү ки, әввәлҹә јаланы атсын. Пејғәмбәрин (с) јанындан чыхан һәмин шәхс, бир аз сонра ҝүнаһ етмәк истәдикдә јадына дүшдү ки, Һәзрәтә доғру ҹаваб вермәлидир вә доғру ҹаваб вермәсә, ҹәзаланаҹаг. Она ҝөрә дә бүтүн ҝүнаһларына төвбә етди.

Башга бир вахт исә һәзрәт Пејғәмбәрдән (с) сорушдулар:

- Мүсәлман горхаг ола биләрми?

Һәзрәт (с) бујурду

- Мүмкүндүр.

- Мүсәлман пахыл ола биләрми?

О һәзрәт мүмкүн олдуғуну билдирди.

- Мүсәлман јалан даныша биләрми?

Һәзрәт (с) «мүсәлман јалан даныша билмәз»- дејә бујурду.

Суал 100: Мүртәд кимдир?

Ҹаваб: Ислам дининдә иман ҝәтирдикдән сонра күфр едән инсана мүртәд дејилир. Китаб әһлинә бир о гәдәр дә сәрт мүнасибәт ҝөстәрмәјән Ислам, Исламы гәбул етдикдән сонра атан мүртәдә олдугҹа кәскин јанашыр. Чүнки бу бөјүк ҝүнаһ бүтүн Ислам дүнјасына гаршы галдырылмыш гијамдыр вә ҹәмијјәти парчалајыр.

Мүсәлман ата вә мүсәлман анадан доғулмуш бир шәхс диндән чыхарса, онун төвбәси заһирән гәбул дејилдир. Амма валидејнләри мүсәлман олмајан бир шәхс дини гәбул едиб сонра диндән чыхарса, төвбәси гәбулдур.

Ҝөрәсән, бу ики шәхс арасында нә үчүн фәрг гојулур?

Әввәлҹә ону гејд едәк ки, Ислам дини мәнтиг әсасында гәбул олунмалыдыр. Мүсәлман аиләдә доғулмуш шәхс Ислам дининин әсасларындан хәбәрдар олдуғу үчүн онун диндән чыхмасы мә’луматсызлыг јох, хәјанәт һесаб олунур. Амма дини сонрадан гәбул етмиш шәхс, билмәмәзлик уҹбатындан сәһв едә биләр.

Сөзсүз ки, тәзјиг алтында диндән чыхдығыны дејән шәхс, гәлбән дининдән дөнмәјибсә, мүртәд һесаб олунмур.

Суал 101: Тәбии фәлакәтләрин сәбәби нәдир?

Ҹаваб: Сон дөврләр планетимизи бүрүмүш тәбии фәлакәтләрин сәбәби һамыны марагландырыр. Әслиндә исә, бу суалын ҹавабы олдугҹа садәдир. Аллаһ-тәала бујурур: «Аллаһ бир шәһәри мисал ҝәтирир. О шәһәр әмин-аманлыг вә архајынлыг ичиндә иди. Рузиси дә һәр јердән бол-бол ҝәлирди. Лакин әһалиси Аллаһын не’мәтини инкар етди. Аллаһ да һәмин шәһәрин сакинләринә етдикләри әмәлләрә ҝөрә, аҹлыг вә горху бәласы даддырды»^[106].

Гур’ани-кәримдә Нуһу инкар едәнләрин селә гәрг олдуғу, Ад вә Сәмуд тајфаларынын ҝүнаһкарлыглары мүгабилиндә дәһшәтли сарсынтыја бүрүнәрәк диз үстә дүшүб галдыглары, гадынлары гојуб, кишиләрә шәһвәтлә јанашан Лут тајфасынын әзаб јағышына дүчар олдуғу вә башга ибрәтамиз әһвалатлар рәвајәт олунур. Һәр бир милләт Аллаһа е’тигады мүгабилиндә үч бөјүк не’мәтлә мүкафатландырылыр: әмин-аманлыг, ҝәләҹәјә инам, ҝен-бол рузи.

Имам Садиг (ә) бујурур: «Бәни-Исраилдән бир тајфа о гәдәр ҝен-боллуг, рифаһ ичиндә јашајырды ки, һәтта ушагларынын ојунҹаглары да гида маддәләриндән һазырланмышды. Амма бу тајфа ахырда бир ҝүнә дүшдү ки, һәмин ојунҹаглары јемәјә мәҹбур олду»^[107].

Демәк, бүтүн бәлаларын, еләҹә дә, тәбии фәлакәтләрин сәбәби, «Инсанларын дүнјаны ахирәтдән үстүн тутмасыдыр»^[108].

Суал 102: Мүхалифләрлә неҹә рәфтар етмәли?

Ҹаваб: Инсанлары доғру јола дә’вәт едиб ҝүнаһдан чәкиндирмәк, һәр бир мүсәлман үчүн ваҹиб олан дини вәзифәләрдәндир. Ҹәмијјәтдә мүәјјән мөвге сечмиш инсанлар, тәбии олараг мүхалифләрлә үзләшир. Бу мүхалифләр сүлһсевәр вә тәҹавүзкар олмагла, ики група бөлүнүрләр. Биринҹи груп мүхалифәтлә мәнтиг вә әхлагла рәфтар етмәк олдугҹа тә’сирлидир. «Нәһл» сурәсинин 125-ҹи ајәси ујғун мөвзудан бәһс едир. Гур’ани-кәримин бир сыра башга ајәләринә дә истинад едәрәк, мүхалифләрлә рәфтар үсулларыны ашағыдакы ардыҹыллыгла програмлашдырмаг олар:

1. Аллаһын јолуна һикмәтлә дә’вәт ет;

Һикмәт дедикдә елм, мәнтиг, дәлилләр нәзәрдә тутулур. Бу үсулла јатмыш дүшүнҹәләри ојатмаг мүмкүндүр.

2. Ҝөзәл өјүд-нәсиһәтлә дә’вәт ет;

Инсанлар характерҹә ҝөзәллијә мејилли олдугларындан, кобуд шәкилдә ифадә олунмуш һәгигәтә мараг ҝөстәрмирләр.

3. Ән ҝөзәл шәкилдә, ширин дил вә меһрибанлыгла дә’вәт ет;

4. Тәҹавүзкар мүхалифләрлә рәфтарда әдаләтли ол. Артыг ҹәза, зүлм вә ҝүнаһдыр;

5. Сизә ҹәза вермиш мүхалифәти сәбир едиб бағышласаныз, даһа јахшыдыр;

Үһүд дөјүшүндә кафирләр Пејғәмбәрин (с) әмиси Һәмзәни өлдүрмәклә кифајәтләнмәјиб, ҹијәрини вә үрәјини чыхармыш, бурнуну вә гулағыны кәсмишдиләр. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) дүшмәндән интигам алмаг һаггында дүшүнәркән, ајә назил олду: «Әҝәр сәбир етсәниз, бу, даһа хејирлидир»^[109]. Пејғәмбәр (с) әрз етди: «Сәбир едирәм, Худаја».

6. Дүшмәнин әзабы гаршысында сәбир етмәк јалныз Аллаһа хатир олдугда, фајдалыдыр;

Әслиндә, Аллаһын јардымы олмадан вәһшилијә сәбир етмәк, гејри-мүмкүндүр.

7. Дә’вәт гәбул олунмадығы тәгдирдә, кәдәрләнмә;

Чүнки сән өз вәзифәни јеринә јетирмисән

8. Дүшмән һијләси гаршысында сыхылыб, мејданы бош бурахма;

Сәнин сығындығын Аллаһ, бүтүн һијләләри пуча чыхармаға гадирдир

9. Пис әмәлләрдән чәкин;

10. Хејир әмәл үчүн чалыш.

Суал 103: Јәһја пејғәмбәрин башы кимә һәдијјә верилди?

Ҹаваб: Аллаһ-тәала Зәкәријја пејғәмбәри гоҹа јашларында өвладла мүждәләди. «Мәрјәм» сурәсинин 7-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Еј Зәкәријја, сәнә бир оғулла мүждә веририк ки, онун ады Јәһјадыр. Биз бу ады әввәлләр һеч кәсә вермәмишик». Ујғун сурәнин 12-ҹи ајәси Јәһјанын кимлијини бәјан едир: «Еј Јәһја, китабдан бәрк јапыш! Биз, ушаг икән она һикмәт вердик».

Јәһја пејғәмбәрин өлүмү дә тәвәллүдү кими гејри-ади олду. Мәсиһи вә мүсәлман тарихчиләри бу шәһадәти белә тәсвир едир: Јәһјанын јашадығы дөврдә Фәләстин падшаһы нәфсинә ујмуш залым бир шәхс иди. О, өз гардашы гызынын ҝөзәллијинә вурулуб, бу гызла евләнмәк гәрарына ҝәлмишди. Әмиси кими шејтана ујмуш гыз да, бу издиваҹа чалышырды. Бу хәбәр Јәһја пејғәмбәрә чатды. Белә бир издиваҹын илаһи ганунлара зидд олдуғуну е’лан едән Јәһја, Фәләстин падшаһы илә мүбаризәјә башлады. Јәһјанын мүхалифәтчилијиндән хәбәр тутан ҝүнаһкар гыз әмисинә деди: «Јәһја бизим адымызы дилләрә салды. Бүтүн халг биздән данышыр. Мән онун башындан башга һәдијјә истәмирәм».

Гызын ешгиндән дәли-диванә олмуш падшаһын ҝөзләри тутулду вә Јәһјанын бојнуну вурдуруб, гыза һәдијјә етди.

Һәдисләрә әсасән имам Һүсејн (ә) бујурмушдур: «Дүнјанын пислијинә бах! Залымлар Зәкәријја оғлу Јәһјанын башыны Бәни-Исраилдән олан ҝүнаһкар бир гадына һәдијјә етдиләр».

Суал 104: Мәрјәм нә үчүн Аллаһдан өлүм истәди?

Ҹаваб: Бәшәријјәт тарихиндә бир инсан әли тохунмадан, бакирә икән һамилә олмуш јеҝанә гадын Иса пејғәмбәрин (ә) анасы Мәрјәмдир.

Ҹаһил инсанларын деди-годусундан горхан Мәрјәм һаггында Гур’ани-кәримдә белә бујурулур: «Доғум санҹысы ону бир хурма ағаҹынын ҝөвдәсинә сөјкәнмәјә мәҹбур етди. Мәрјәм деди: «Каш ки, мән бундан әввәл өлүб гуртарајдым вә ја тамамилә унудулуб ҝетмиш олајдым»^[110].

Һәмин гыса мүддәтдә үзүҹү чәтинликләрлә үзбәүз ҝәлән Мәрјәм үчүн һәјат зәһәрә дөнмүшдү. Шәрәф вә ләјагәтини горумаг онун үчүн һеч дә асан дејилди. Мәрјәм елә дүшүнүрдү ки, бу ушаг доғулан кими ҹәмијјәт гаршысында рүсвај олаҹаг. Һансы ки, Мәрјәм үчүн паклыг һәјатындан үстүн иди. Аллаһдан өлүм истәмәк батил бир иш олдуғу һалда, Мәрјәмин өз иффәтини горумаға хатир атдығы бу аддым бағышлана биләрди.

Өз севимли бәндәсини чәтинликләрлә сынаға чәкән Аллаһын бу бәндә үчүн гаршыда һансы ачылышлар һазырладығыны ағлына ҝәтирмәјән инсан, бә’зән дөзүмсүзлүк ҝөстәрир.

Бә’зиләри Мәрјәмин башына ҝәләнләрә шүбһә едиб, «Мө’ҹүзә јалныз пејғәмбәрләрә вә имамлара аиддир», дејирләр. Онлар унудур ки, Мәрјәмин башына ҝәләнләр, билаваситә Иса пејғәмбәрлә (с) бағлы иди. Бундан әлавә, мө’ҹүзәдән башга «кәрамәт» дејилән бир гејри-адилик дә вар. Аллаһ-тәала истәдији мө’мин бәндәни бу сифәтлә мүкафатландырыр.

Суал 105: Мө’минләр ҹәһәннәми ҝөрәҹәкми?

Ҹаваб: Аллаһ-тәала бујурур: «Сиздән елә бир кәс олмаз ки, ҹәһәннәмә варид олмасын. Бу Рәббинин бујурдуғу ваҹиб бир һөкмдүр»^[111]. Әксәр тәфсирчиләрин фикиринҹә, бүтүн инсанлар истиснасыз олараг ҹәһәннәмә дахил олаҹаглар.

Амма бу о демәк дејилдир ки, бүтүн инсанлар ҹәһәннәм одунда јанаҹагдыр. Нәмрудун Ибраһим пејғәмбәри ода атдығыны хатырлајаг. Од јандырыҹы олса да, Аллаһын ирадәсинә табедир. Аллаһын ирадәси илә од иман нуру гаршысында аҹиздир.

Ҹәһәннәмә дахил олан мө’минләрин иман нуру оду тә’сирсизләшдирәр вә кимсәјә зәрәр тохунмаз. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурмушдур: «Бүтүн әмәлисалеһләр вә ҝүнаһкарлар ҹәһәннәмә дахил олар. Алов Ибраһимин гаршысында һәрарәтдән дүшдүјү кими, мө’минләрин дә гаршысында һәрарәтини итирәр»^[112].

Бәс мө’минләрин ҹәһәннәмә дахил олмасынын һикмәти нәдир? Ҹәһәннәми мүшаһидә етдикдән сонра беһиштә гәдәм гојан мө’минләр, онун не’мәтләриндән әсл ләззәт апараҹаглар. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: «Инсанлар ҹәһәннәмә дахил олдугдан сонра әмәлләри нәзәрә алынмагла, орадан бајыра чыхаҹаглар. Бә’зиләри шимшәк тәк, бә’зиләри күләк кими, бә’зиләри ити гачараг, бә’зиләри ити јеришлә, бә’зиләри дә ади јеришлә»^[113].

Мө’минләрин ҹәһәннәмдә галмајаҹаглары ајәләрдә дә тәсдиг олунур: «Сонра биз Аллаһдан горхуб пис әмәлдән чәкинәнләрә ниҹат верәҹәк, залымлары исә, орада диз үстә чөкмүш һалда сахлајаҹағыг»^[114].

Суал 106: Сеһр хүрафатдыр, јохса һәгигәт?

Ҹаваб: «Сеһр» кәлмәсинин лүғәти мә’насы, «мәнбәји билинмәјән, ҝизли галан һадисә» демәкдир. Амма һал-һазырда сеһр дедикдә, гејри-ади бир иш баша дүшүлүр.

Ҝөзбағлајыҹылыг, тәлгин, јалныз мүтәхәссисләрә мә’лум физики вә кимјәви просесләр, ҹиндарлыг васитәси илә нүмајиш етдирилән һадисәләр сеһр кими гәбул олунур.

Сеһрбазлыг һәзрәт Мусанын (ә) дөврүндә чох ҝүҹлү иди. Амма һал-һазырда да сирк тамашаларында сеһрбазлыгла тез-тез гаршылашырыг.

Сеһрбазлыга аид јазылмыш китабларда, сеһрбазларын бир чох сеһрләри ачыгланмышдыр. Мәсәлән, сеһрбазын әлиндән һәр һансы бир предметин учмасы индики дөврдә, чәтин ки, кимсәни тәәҹүбләндирсин. Чүнки инсанларын әксәријјәти кимјадан хәбәрдардыр вә бир чох маддәләрин һавадан јүнҝүл олдуғуну билир. Бу маддәдән һәр һансы бир ҹисмдә јерләшдирмәклә, ону һәрәкәтә ҝәтирмәк олар.

Јухарыда дејиләнләрдән мә’лум олур ки, сеһр инкар едиләси хүрафат дејил. Амма бу иш, адәтән, инсанларын алдадылмасы үчүн истифадә олундуғундан, Ислам дининдә гадағандыр вә бөјүк ҝүнаһлардан һесаб олунур.

Суал 107: Һәзрәт Пејғәмбәрдән (с) сонра үммәт сәһвә дүчар олмушдуса, һәзрәт Әли (ә) нә үчүн сусурду?

Ҹаваб: Һәзрәт Әлинин (ә) илаһи мәгамына шүбһә едиб, ону Пејғәмбәрдән (с) сонракы үч хәлифә илә ејниләшдирәнләр, һәмин хәлифәләрин мүдафиәсинә галхараг дејирләр: «Әввәлки үч хәлифәнин доғру јолдан аздығыны биләрәк, һәзрәт Әли (ә) нә үчүн сусурду?».

Истәр сүнни, истәр шиә мәнбәләриндән әтрафлы мә’лумата малик инсанлар, Әлинин (ә) һәмин дөврдә ачыг-ашкар шәкилдә өз мөвгејини бәјан етмәсиндән хәбәрдардырлар. Әмин олмаг үчүн «Нәһҹүл-бәлағә»нин 3, 87, 94, 97, 147 вә 154-ҹү хүтбәләринә нәзәр салмаг кифајәтдир. Һәзрәт Пејғәмбәрин (с) вәфатындан сонра мүнафигләр Ислама зәрбә вурмаг үчүн мәгам ҝөзләјирдиләр. Бүтпәрәстлијин көк атдығы бир өлкәдә кичик бир гатышыглыг, дөвләт сүтунлары көврәк олан Ислам үчүн чох тәһлүкәли иди. Һәзрәт Әли (ә) јалныз Исламы горумаг хатиринә сәбир едирди. Әли (ә) өз сәбри илә мүсәлманларын бирлијини горумаға чалышмасына бахмајараг, Әбу Бәкрә гаршы гијама галхды. Өмәр вә Осман исә, гәтлә јетирилди.

Суал 108: Чохаллаһлыг һансы дәлилләрлә инкар олунур?

Ҹаваб: Ислам чохаллаһлығын бариз нүмунәси олан бүтпәрәстлик мүһитиндә зүһур етди. Инсанларын заман-заман е’тигад етдији бүтләри гырыб Аллаһын бирлијинә инам јаратмаг, јалныз әсаслы дәлилләр васитәси илә мүмкүн иди. Ислам мәнтиг вә дәлилләрлә бу инамы јарада билди.

Гур’ани-кәримдә бујурулур: «Әҝәр јердә вә ҝөјдә Аллаһдан башга танрылар олсајды, онларын икиси дә позуларды»^[115]. Дүнјанын објектив низамлы гурулушу, Аллаһын бирлијинә ән јетәрли дәлилләрдәндир.

Мүшрикләр бу дәлил гаршысында «танрылар бир-биринә зидд олмаса, дүнјанын низамы позулмаз», дедиләр. Ислам онлара белә ҹаваб верди: фәрг вә зиддијјәти доғуран чохлугдур. Фәрдләрин охшарлығы ејнијјәт дејил вә охшарлыг зиддијјәти азалтса да, там арадан галдыра билмәз.

Бир кафир имам Садигдән (ә) сорушду: «Аллаһ неҹәдир?». Имам (ә) бујурду: «Бир һалда ки, јараныш низамлыдыр, улдузлар сәмада өз јолу илә ҝедир, бу һәмаһәнҝлик јараданын бирлијинә дәлилдир»^[116].

Гур’ани-кәрим тәрслик едиб каинатын низамыны Аллаһын бирлијинә дәлил гәбул етмәјәнләрә «дәлилинизи ҝәтирин»^[117] дејир.

Әһли-бејт (ә) һәдисләриндә мәнтигә әсасланан белә бир ҹавабла да растлашырыг: «Аллаһдан башга танры олсајды, о да өз пејғәмбәрләрини ҝөндәрәрди. Һансы ки, бүтүн пејғәмбәрләр бир Аллаһ тәрәфиндән ҝөндәрилдикләрини билдирмишләр».

Суал 109: Инсан «тәләскәнликдән» јарадылыб?

Ҹаваб: «Әнбија» сурәсинин 37-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Инсан тәләскәнликдән јарадылыб». Бу ајәнин «инсан тәләскән јарадылыб» кими тәрҹүмә едилмәси доғру дејилдир. Ајә әрәбҹә белә ифадә олунур: «хулигәл-инсану мин әҹәлин».

Тәфсирчиләр ујғун ајәнин һеч дә һамыја шамил олунмадығыны билдирирләр. Ајәдә илаһи јолдан азмыш залым вә ја ҹаһил инсанлар нәзәрдә тутулур. Бу ајә бир нөв тә’киддир. Јә’ни инсан елә тәләсир ки, санки тәләскәнликдән јарадылыб.

Әтрафыныза диггәтлә нәзәр салын. Әксәр ади инсанлар тәләсир. Истәр хејир иш олсун, истәрсә дә шәр иш, онларда һөвсәләсизлик мүшаһидә олунур. Һәтта ҝүнаһа батмыш инсанлара «Аллаһын гәзәбинә ҝәләрсән» дејәндә, «бәс бу әзаб нә үчүн ҝеҹикир»-дејә сорушурлар. Онларын ҹавабында Аллаһ-тәала бујурур: «Ајәләрими сизә ҝөстәрәҹәјәм, Мәни тәләсдирмәјин»^[118]. Бурада ајә әзаб, бәла мә’насында ишләнмишдир.

Тәләскәнлик инсан талеһи үчүн о гәдәр тәһлүкәлидир ки, һәтта ону әбәди ахирәт сәадәтиндән мәһрум едә биләр. Тәләсән инсан даим зәрәрдәдир. Сүрүҹү өтмә әмәлијјатында тәләсмәклә һәјатыны әлдән верир, әкинчи тохуму вахтындан әввәл сәпмәклә, мәһсулдан мәһрум олур, инсан өзүнә һәјат јолдашы сечәркән тәләсмәклә, аилә һәјатыны зәһәрә дөндәрир, оруҹ тутан инсан азанын вахтыны ҝөзләмәкдә тәләсмәклә, ҝүн узуну чәкдији зәһмәти бада верир. Она ҝөрә дә, Ислам дини өз ардыҹылларыны сәбрә дә’вәт едир. Әксәр ајәләрдә сәбир вә намаз кәлмәләри гоша ишләнир.

Суал 110: Бүтү сындырмаг ҝүнаһдырмы?

Ҹаваб: Беш үлул-әзм пејғәмбәрдән бири олан Ибраһимин (ә) илаһи мәгамы кимсәдә шүбһә доғурмур. Аллаһ-тәала Ибраһим һаггында бујурур: «Јадына сал ки, Рәбби Ибраһими бир нечә сөзлә имтаһана чәкдији заман о, Аллаһын әмрләрини тамамилә јеринә јетирди. Белә олдугда, Аллаһ она бујурду: «Сәни инсанлара имам тә’јин едәҹәјәм»^[119].

Бурада Ибраһими јада салмағымыз тәсадүфи дејил. О, мәһз бүт сындырмагла шөһрәт тапмыш пејғәмбәрдир. Бир мүддәт мәнтиг вә дәлиллә әтрафындакылары бүтпәрәстликдән чәкиндириб, бир Аллаһа үз тутмаға чағыран пејғәмбәр истеһза илә гаршыланды. Артыг әмәли фәалијјәтә кечмәјин вахты иди. Бүтхананы хәлвәт ҝөрән Ибраһим (ә) вәзифәсини јеринә јетирмәк гәрарына ҝәлди.

Бајрам мүнасибәти илә шәһәр кәнарына чыхмыш бүтпәрәстләр ҝери гајыдыб, бүтханаја дахил оланда, ҝөрдүкләри сәһнәдән дәһшәтә ҝәлдиләр. Сағ-саламат гојуб ҝетдикләри бүтләр, гол-гычы сынмыш һалда әтрафа сәпәләнмишди. Онлар «аллаһларымызын башына бу ојуну ким ҝәтириб», дејә фәрјад гопардылар.

Нәһајәт, тәхминән 16 јашлы Ибраһим (ә) тутулуб, мүһакимә үчүн залым Нәмрудун һүзуруна ҝәтирилди. Ибраһимин «бәлкә, бу иши бөјүк бүт ҝөрүб» сөзләри бүтпәрәстләри тамам чашдырды. Онун мәгсәди, бүтләрин аҹизлијини әтрафдакылара анлатмаг иди. Бүтпәрәстләр Ибраһимин сөзләриндән бир анлыг ојансалар да, ҹәһаләт үстүн ҝәлди. Нәмрудун әмри илә Ибраһим ода атылды.

Јухарыда дејиләнләрдән ајдын олду ки, бүтләри сындырмаг нәинки, ҝүнаһ дејил, һәтта ваҹиб бир дини вәзифәдир. Буну да унутмаг олмаз ки, бүт тәкҹә тахтадан вә ја дашдан јонулмуш һејкәл дејил. Инсаны Аллаһдан узаглашдыран һәр бир әшја, һәр бир әјләнҹә, һәр бир бағлылыг бүтдүр. Аллаһдан гејрисинә көнүл вериб, бәндәлик мәгамыны унутмаг бүтпәрәстликдир.

Суал 111: Атәшин ҝүлзара дөндүјүнү ҝөрән Нәмруд иман ҝәтирдими?

Ҹаваб: Бүтпәрәстликлә фәал мүбаризәнин нәтиҹәси олараг, залым падшаһ Нәмруд Ибраһими одда јандырмаг гәрарына ҝәлди. Залым истисмарчылар, адәтән, авам күтләләрин гәлбини әлә алмаг үсулларыны ҝөзәл билирләр. Нәмруд да беләләриндән иди. О, «һаны сизин гејрәтиниз», «нә үчүн танрыларынызы мүдафиә етмирсиниз», «гејрәтиниз варса, Ибраһими ода чәкин» кими шүарларла халгы Ибраһимә гаршы галдырды. Ҹамаат тонгал үчүн гырх ҝүн чыр-чырпы дашыды. Тонгал галандыгдан сонра әтрафында елә бир һәрарәт јаранды ки, кимсә јахынлаша билмәди. Чох дүшүндүкдән сонра гәрара ҝәлдиләр ки, Ибраһими манҹанаға гојуб, әзәмәтли тонгалын ичинә атсынлар. Белә дә етдиләр. Аллаһ-тәала бујурур: «Биз дә «еј атәш, Ибраһимә гаршы сәрин вә зәрәрсиз ол» бујурдуг»^[120].

«Әл-мизан»да нәгл олунан бир рәвајәтә ҝөрә Ҹәбраил (ә) Ибраһимин (ә) ҝөрүшүнә ҝәлиб, деди: «Көмәјә еһтијаҹын вармы?». Ибраһим (ә) белә ҹаваб верди: «Сәнин көмәјинә јох!». Ҹәбраил она белә тәклиф етди: «Онда Аллаһдан көмәк истә». Һәзрәт Ибраһим деди: «Һамыдан хәбәрдар олмасы кифајәтдир!».

Бүтпәрәстләр Ибраһими атдыглары одун ваһимәсиндән фәрјад чәкир, Нәмруд исә Ибраһимин бир овуҹ күлә дөнәҹәји аны һәсрәтлә ҝөзләјирди. Амма тонгал јаныб түкәндикдән сонра Ибраһимин сағ-саламат онунла үзбәүз дајандығыны ҝөрән Нәмруд һарај чәкиб деди: «Еј Ибраһим! Доғрудан да, сәнин Аллаһын бөјүк имиш. Сәнинлә од арасында пәрдә чәкәҹәк гәдәр бөјүк! Инди ки, белә олду, О Аллаһын гүдрәтинә хатир гурбанлыг едирәм».

Рәвајәтә ҝөрә, Нәмруд дөрд мин гурбан кәсди. Амма Ибраһим она хатырлады ки, бүтпәрәстликдән имтина едиб, бир Аллаһа иман ҝәтирмәсә, гурбанлары гәбул олмајаҹаг. Нәмруд исә она белә ҹаваб верди: «Белә етсәм, тахт-таҹым әлимдән чыхар. Мән исә буна дөзә билмәрәм».

Суал 112: Бир мүһакимәдә ики һөкм ола биләрми?

Ҹаваб: «Әнбија» сурәсинин 78-ҹи ајәсиндә хараб едилмиш әкин саһәсинә ишарә олунур. Дини рәвајәтләрдә исә, бу һадисә әтрафлы шәрһ олунур.

Давуд пејғәмбәрин (ә) дөврүндә бир гојун сүрүсү ҝөзәл бир баға ҝириб, ону хараб едир. Бағ саһиби шикајәт үчүн Давудун јанына ҝәлир. Ону диггәтлә динләјән пејғәмбәр һөкм чыхарыр ки, вурулмуш зијанын әвәзиндә гојунлар бағ саһибинә верилсин.

Бу һадисә ҹәрәјан едән вахт ушаг олан Сүлејман, атасына јахынлашыб дејир: «Еј Аллаһын пејғәмбәри, бу һөкмү әвәз етсән јахшыдыр. Бағы, бәрпа едиләнәдәк гојунларын саһибинә тапшыр. Гојунлары исә бағ саһибинә вер ки, бағ бәрпа оланадәк, сүдүндән јунундан истифадә етсин»^[121].

Мә’луматсызлыг үзүндән ҹаһил инсанлар елә дүшүнә биләр ки, ујғун әһвалатда һаггында данышылан ики һөкм бир-биринә зиддир. Һансы ки, бир чәтинликдән ики чыхыш јолу ола билдији кими, бир мүһакимәдә дә ики мүхтәлиф һөкм верилә биләр.

Давуд пејғәмбәр бағ саһибинә дәјмиш зәрәри һесаблајараг, бу зәрәрин гојунларла өдәнмәси һөкмүнү вермишди. Бу һөкм там әдаләтли иди. Оғлу Сүлејманын вердији һөкм дә әдаләтә әсасланырды.

Белә бир һадисәнин баш вермәсинин һикмәти нә иди? «Тәфсири-Сафи»дә нәгл олунур ки, имам Садиг (ә) бујурмушдур: «Бу маҹәра Давуд пејғәмбәрин ҹанишининин тә’јини илә бағлы иди». Һәдисдән белә мә’лум олур ки, ујғун мүһакимәдә Сүлејманын исте’дадыны ачыгланмагла, онун гаршыдакы пејғәмбәрлик мәгамына ишарә олунурду.

Суал 113: Нә үчүн сәбирдән данышыланда «Әјјубун сәбри» мәсәл чәкилир?

Ҹаваб: Аллаһ-тәала өз пејғәмбәри барәдә бујурур: «Әјјубу јада сал. Бир вахт о, Рәббинә дуа едәрәк белә демишди: «Мәнә бәла үз верди. Сән рәһимлиләрин рәһимлисисән»^[122].

Имам Садигдән (ә) Әјјубу ағушуна алмыш бәлаларын сәбәби һаггында сорушуланда, Һәзрәт бујурду: «Әјјуба үз вермиш бәлаларын сәбәби, онун илаһи не’мәтләр гаршысында чох шүкр етмәси иди. Әјјубун иманына һәсәд апаран Иблис, онун чох шүкр етмәсини не’мәтә гәрг олмасы илә әлагләндирмишди. О, Аллаһ дәрҝаһына белә әрз етмишди: «Сән Әјјубдан дүнја не’мәтләрини алсан, ҝөрәрсән ки, о шүкр едәнләрдән дејил. Мәнә иҹазә вер, сүбут едим ки, дедикләрим доғрудур».

Бу әһвалаты бүтүн һәгигәтсевәрләр үчүн дәлил олсун дејә, Аллаһ-тәала Иблисә иҹазә верди, Иблис әввәлҹә Әјјубун вар-дөвләтини, сонра өвладларыны әлиндән чыхарды. Лакин бу һадисәләр Әјјубун шүкрүнү даһа да артырды. Даһа сонра Әјјубу хәстәлијә дүчар едиб, һеј-һәрәкәтини әлиндән алды. Лакин Әјјуб шүкрүнү давам етдирирди. Иблис бу бөјүк инсанын ирадәсини гырмаг үчүн һүҹумларыны шиддәтләндирди. Әтрафдакыларын «ахы нә ҝүнаһ етмисән ки, белә бәлаја дүшмүсән» кими гынаглары Әјјубун гәлбини парчалајырды. Амма мисилсиз бәлалар гаршысында Әјјуб сон нәфәсәдәк шүкрүндән әл чәкмәди. Беләҹә, «Әјјуб сәбри» зәрби-мәсәлә чеврилди.

Суал 114: Һәдди ашмыш үммәти тәрк етмәк олармы?

Ҹаваб: «Әнкәбут» сурәсинин 56-ҹы ајәсиндә бујурулур: «Еј иман ҝәтирмиш бәндәләрим, (сизи инҹидиб, әзијјәт вериләрсә, һиҹрәт едә биләрсиниз) шүбһәсиз ки, мәним јерим ҝенишдир. Буна ҝөрә дә, јалныз мәнә ибадәт един». Ајәдән мә’лум олур ки, һәдди ашмыш үммәтин тәзјигләри дини вәзифәләрин иҹрасына мане олурса, башга бир јерә һиҹрәт етмәк лазымдыр.

Амма унутмаг олмаз ки, ади инсанларла пејғәмбәрләрин вәзифәләри арасында фәргләр мөвҹуддур. Пејғәмбәрләр јалныз вәһј әсасында һиҹрәт едир вә бир јердән башга јерә көчмәклә, илаһи бујуруға әмәл едирләр. Ибраһим (ә), Муса (ә) вә һәзрәт Мәһәммәдин (с) һиҹрәти бу гәбилдәндир.

Лакин һәдди ашмыш үммәтини тәрк едән Јунис пејғәмбәр һаггында белә бујурулур: «Бир заман о гәзәбләнәрәк чыхыб ҝетмиш вә ону мөһнәтә дүчар етмәјәҹәјимизи ҝүман етмишди»^[123]. Ајәдә зикр олунмуш маҹәра нә илә нәтиҹәләнир?

Ирагын Нејнәва мәнтәгәсиндә узун илләр гөвмүнү тәк Аллаһа итаәтә чағыран Јунис пејғәмбәр, онларын е’тинасызлығы илә гаршылашыр. Бу гөвмүн инадкарлығындан безәрәк, мәнтәгәни тәрк едир. Јунисин сүвар олдуғу ҝәми јолда туфана дүшүр. Ҝәминин капитаны бу һадисәни ҝәмидә фәрари олмасы илә әлагәләндириб, бир нечә дәфә пүшк атыр. Һәр дәфә пүшк Јунисә дүшдүјүндән, онун фәрари олмасы кимсәдә шүбһә доғурмур. Нәһајәт, бәладан гуртулмаг үчүн Јунис дәнизә атылыр. Бөјүк дәниз нәһәнҝинин уддуғу Јунис, Аллаһын мө’ҹүзәси илә сағ галыр. Аллаһын гәзәбинә сәбәб олдуғуну анлајан Јунисин дуасы гәбул олур.

Бу һадисә бир даһа сүбут едир ки, ади инсанлар үчүн хәта һесаб олунмајан бир иш, пејғәмбәрләри чәтинлијә сала биләр. Нә Адәм, нә дә Јунис пејғәмбәр һеч бир ҝүнаһа јол вермәмишдиләр. Садәҹә, даһа хејирли әмәли тәрк етмишдиләр.

Суал 115: Бүтүн аналарын өз өвладларыны унудаҹағы ҝүн һансы ҝүндүр?

Ҹаваб: Аллаһ-тәала дүнја һәјатынын сона јетмәси илә бәрпа олаҹаг гијамәт ҝүнү һаггында бујурур: «Еј инсанлар, Рәббиниздән горхун! Һәгигәтән, гијамәт ҝүнүнүн зәлзәләси дәһшәтли шејдир. Ону ҝөрәҹәјиниз ҝүн, һәр бир әмзикли ана сүдәмәр көрпәсини унудар, һәр бир һамилә гадын бари-һәмлини јерә гојар. Инсанлары мәст ҝөрәрсән. Һансы ки, онлар мәст дејил, Аллаһын әзабы шиддәтлидир»^[124].

Бә’зиләри Аллаһ горхусу илә ади һәјат һадисәләриндән горхуја ејни сәвијјәдә јанашыр вә Аллаһ горхусуну, инсан шәхсијјәти үчүн нөгсан һесаб едирләр. Һәгигәтән дә, инсанын ҝеҹәнин гаранлығындан, өлүмүндән горхмасы онун шәхсијјәти үчүн гәбаһәтдир. Лакин инсанын Аллаһдан горхмасы онун шәхсијјәтинә нөгсан јох, уҹалыг ҝәтирир. Залым бир һакимдән горху инсаны хәјанәтә, әдаләтсизлијә сөвг етдији һалда, Аллаһ горхусу инсанда јалныз мүгәддәс һиссләр доғурур. Өлүмдән горхан инсан, дүнјаны әлдән вермәмәк үчүн вәтәнини дә сатмаға һазыр олдуғу һалда, Аллаһдан горхан инсан, Онун гәзәбинә дүчар олмамаг үчүн дүнја һәјатыны гурбан верир.

Инсан характеринин малик олдуғу бүтүн һиссләр, ики истигамәтдә ишләнир. Горху да характерин малик олдуғу һиссләрдәндир. Онун ишләнмәси гејри-мүмкүндүр. Суал олунур: Әҝәр Аллаһдан горхмаг гәбаһәтдирсә, бәс нәдән горхмаг фәзиләтлидир?!

Инсанда горху һисси мөвҹуддур вә јалныз Аллаһ горхусу фәзиләт һесаб олуна биләр. Бәс дәһшәтли гијамәт зәлзәләси заманы горхмамаг мүмкүндүрмү? Бу горху фәзиләтдир, јохса гәбаһәт?

Бу суала ҹаваб вермәк үчүн дүнја һәјатымызда баш верән зәлзәләләри хатырламаг лазым ҝәлир. Горхуну гәбаһәт һесаб едәнләр бу зәлзәләләр заманы өзүнү неҹә апарыр?

Бир сөзлә, горху мөвҹуддур вә инсанда мүсбәт һиссләр ашылајан, ону Аллаһа јахынлашдыран, ҝүнаһын гаршысыны алан горху гәбаһәт дејилдир. Горхунун мәһз мүсбәт тә’сирләрини дүшүнәрәк, гијамәт ҝүнүнү ‒ дәһшәтли зәлзәләләрлә мүшајиәт олунан ҝүнү унутмамағымыз зәруридир. Бир ҝүн ки, бүтүн әмзикли аналар сүдәмәр көрпәсини унудаҹаг!

Суал 116: Инсан һәјаты һансы мәрһәләләрдән ибарәтдир?

Ҹаваб: «Һәҹҹ» сурәсинин 5-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Һәгигәтән, биз сизи торпагдан, сонра нүтфәдән, сонра лахталанмыш гандан, сонра там шәклә дүшмүш вә ја дүшмәмиш «музғә»дән (чејнәнмиш әтә охшар шеј) јаратдыг ки, сизә ҝөстәрәк. Истәдијимизи ана бәтниндә бир мүддәт сахлар, сонра ушаг шәклиндә доғурарыг. Сонра мәгсәд јеткинлик һәддинә чатмағыныздадыр. Бу арада кими өләр, кими дә өмрүн елә рәзил һәддинә чатар ки, билдикләрини унудар».

Ајәдән ҝөрүндүјү кими, инсан һәјаты једди мәрһәләдән ибарәтдир:

1. Торпаг мәрһәләси – јалныз Адәм јох, бүтүн инсанларын илки топагдыр. Ата-ананын гидаландығы бүтүн не’мәтләр торпагдан јараныр вә ана бәтниндә нүтфә шәклинә дүшүр.

2. Нүтфә мәрһәләси – нүтфә торпағын гидаларла ата-ана организминә өтүрдүјү микроҹанлы гатгыдыр.

3. Әләгә мәрһәләси - әләгә, нөвбәти лахталанмыш ган мәрһәләсидир.

4. Музғә мәрһәләси – лахталанмыш ганын әввәлҹә чејнәнмиш әтә охшар формаја дүшмәси вә гәфилдә ә’заларын формалашмасы.

5. Ушаглыг мәрһәләси.

6. Јеткинлик мәрһәләси.

7. Гоҹалыг мәрһәләси.

Суал 117: «Әрзәлил-умур» нәдир?

Ҹаваб: «Әрзәлил-умур» демәклә, Гур’ани-кәримдә өмрүн ән рәзил дөврү нәзәрдә тутулур. Бу, гоҹалығын елә бир дөврүдүр ки, инсан бүтүн биликләрини јаддан чыхарыр. Онун билији, гаршыја чыхан ишләрдә тәдбири ејнән ушағы хатырладыр. Ушаг кими хырда бир мәсәләјә ҝөрә нараһат олур, бир анда һәм севинир, һәм һөвсәләдән чыхыр. Һәтта һәрәкәтләри дә ушаг һәрәкәтләринә бәнзәјир. Һансы ки, ушагдан һеч нә ҝөзләмәјәнләр ондан чох шеј ҝөзләјир. Ушаг јаша долдугҹа дәјишиләҹәјинә үмид олдуғу һалда, гоҹадан белә бир интизар јохдур. Ушагла гоҹа арасындакы фәргләрдән бири будур ки, ушағын итириләси бир шеји олмадығы һалда, гоҹа өмрүнүн бүтүн сәрмајәсини әлдән вермишдир. Бүтүн бу хүсусијјәтләри нәзәрә аланда ушаға нисбәтән гоҹанын һалы даһа аҹынаҹаглы ҝөрүнүр.

Бә’зи рәвајәтләрдә «әрзәлил-умур» јүз јашдан јухарыја аид едилир^[125].

Бу дејиләнләр бүтүн гоҹаларамы аиддир? Әтрафымыза диггәтлә нәзәр салсаг ҝөрәрик ки, бу һала өмрүнү елми мүбаһисәләрдә кечирмиш алимләр арасында чох аз тәсадүф олунур. Амма белә бир һалын Гур’анда хатырладылмасы дүшүнән инсанлар үчүн ҹидди бир хәбәрдарлыгдыр. Өмрүмүзүн белә бир дөврүнүн чәтинликләриндән Аллаһа пәнаһ апараг.

Суал 118: Аллаһын гурбанлыға еһтијаҹы вармы?

Ҹаваб: Бәшәр тарихиндә гурбанлыг һаггында илкин мә’луматла Адәм пејғәмбәрин ики оғлунун әһвалатында растлашырыг. «Онлар гурбан ҝәтирдикләри заман биринин гурбаны гәбул едилмиш, диҝәринин исә гәбул олунмамышдыр»^[126]. Бүтүн сәмави китабларда, еләҹә дә, Гур’ани-кәримдә илаһи һәдләр ҝөзләнилмәклә, Аллаһ јолунда гурбан кәсилмәси алгышланылыр. Лакин ҹәһаләт үзүндән бүтүн ишләрдә ифрата варан инсанлар, бу ишдә дә ҝүнаһа јол вермишләр. Онлар ибадәт үчүн хәлг олунмуш инсан өвладыны гурбанлыг етмәкдән белә чәкинмишләр. Беләләри, тәбии ки, Аллаһын гәзәбинә дүчар олмушлар. Аллаһ-тәала Ибраһим пејғәмбәрә (ә) оғлу Исмајыли гурбанлыг етмәси үчүн ҝөстәриш вердији һалда, Ибраһимин әлиндә бычағын күтләшмәси, Аллаһын гурбанлыг үчүн гојун ҝөндәрмәси, бир даһа вәһши адәтләрин сүгутудур.

Аллаһын гурбанлыға еһтијаҹы вармы? Ҹисм олмајан еһтијаҹсыз Аллаһ белә бујурур: «Онларын нә әти, нә дә ганы, әлбәтдә, Аллаһа чатмаз. Аллаһа чатаҹаг олан, јалныз сизин тәгваныздыр»^[127].

Гурбан кәсмәк ибадәтдир. Бүтүн ибадәтләрин әсас һәдәфи, камил инсан тәрбијәсидир. Гурбан кәсән инсан фәдакарлыг мәктәби кечәрәк, шәһадәт үчүн һазырлыг ҝөрүр.

Гурбанлығын диҝәр бир әһәмијјәти дә, фәгир вә мискинләрин јада салынмасыдыр.

Суал 119: Гәлбдә һәгигәтә шүбһә доғуран кимдир?

Ҹаваб: Батилә арха чевириб, һәгигәтә үз тутан инсан шејтанын һәдәфинә чеврилир. «О шејтан ки, инсанларын үрәкләринә вәсвәсә салыр»^[128]. Гур’ан ајәләриндән мә’лум олур ки, бу вәсвәсәләрдән кимсә суғорталанмамышдыр: «(Ја Мәһәммәд) Сәндән әввәл дә елә бир рәсул, елә бир нәби ҝөндәрмәдик ки, шејтан онун арзу-диләјинә бир хәләл гатмасын. Лакин Аллаһ шејтанын вәсвәсәсини батил едәр»^[129].

Лакин шејтанын инсана тәлгини ҹавабсыз да гала биләр. Аҝаһ вә иманлы инсанларын һәгигәти батилдән сечмәкдә һеч бир чәтинлији јохдур. Гур’ан охујан инсанын гәлбиндә нүфуз едиб ајәләрә шүбһә доғуран шејтан, даим ики мүнасибәтлә үз-үзәдир: о, аҝаһ вә иманлы инсандан рәдд ҹавабы алыр, ҹаһил инсанлары товламаға наил олур.

Ислам дүшмәнләри шејтанын нүфузуну тәсдиг едән ајәләрдән суи-истифадә едәрәк, һәтта һәзрәт Пејғәмбәрин (с) дә товландығыны иддиа едирләр. Бу мүддәаја да јалныз авамлар инана биләр. Әҝәр шејтан аҝаһ вә иманлы ади инсаны алдада билмирсә, даим илаһи ҝөстәришләрдән фајдаланан Пејғәмбәри неҹә алдада биләр?! (Хатырладаг ки, Адәмлә шејтанын әһвалатында Адәм ҝүнаһа јол вермәмишди. Садәҹә, јахшы бир иш тәрк олунмушду).

Суал 120: «Хушу» нәдир?

Ҹаваб: Инсанын һәр һансы бир саһәдә чалышмасы, һәлә мүвәффәгијјәт дејилдир. Һәдәфә доғру апаран јолда манеәләр мөвҹуддур вә бу манеәләри дәф етмәдән һансы мүвәффәгијјәтдән данышмаг олар?!

Инсанын нәфс истәкләри илә мүбаризәси, өмрүн сонунадәк давам едән мүһарибәни хатырладыр. Мүһарибә мејданына ҝирмәк, һәлә гәләбә чалмаг дејилдир. Намаза башламыш инсан дөјүшә ҝирмиш ҹәнҝавәри хатырладыр. О, јалныз өзүнүн вә дүшмәнинин гүввәсини дүзҝүн гијмәтләндириб, Аллаһын јардымы вә өһдәсиндәки имканлардан там истифадә етмәклә галиб ҝәлә биләр. Намаза башламасына бахмајараг, пис вәрдишләрдән әл чәкмәјән, дини ҹәмијјәтләрин адына ләкә ҝәтирән инсанлара аз тәсадүф олунмур. «Мө’минун» сурәсинин 1 вә 2-ҹи ајәләриндә бујурулур: «Мө’минләр ниҹат тапдылар. О мө’минләр ки, намазларында хушу вардыр».

Хушу нәдир? Хушу инсанын һәр һансы әзәмәт вә ја һәгигәт гаршысында тәвазөкарлығы, өзүнү кичик тутмасыдыр. Гур’ани-кәримдә намаза башламаг јох, хушу һалында намаз гылмаг мө’минлик әламәти һесаб олунур.

«Мәҹмәул-бәјан»ын тәфсириндә белә бир һәдис нәгл олунур: «Ислам Пејғәмбәри (с) намаз заманы бә’зән ҝөјә нәзәр саларды. Јухарыдакы ајә назил оландан сонра бир даһа башыны галдырмады. Даим јерә бахды».

Доғрудан да, зорлу бир залым гаршысында мәзлум ҝөркәм алан инсан, неҹә ола биләр ки, Аллаһ гаршысында өзүнү кичик тутмасын?! Хушу кими ваҹиб бир һал неҹә әлдә олуна биләр? Ајә вә һәдисләрин көмәји илә, бу ишдә мүвәффәг олмаг истәјәнләрә једди мәсләһәт верилир:

1. Мүталиә вә дүшүнҹә васитәси илә Аллаһын бөјүклүјүнү, дүнјанын кичиклијини анламаға чалышмаг;

2. Инсанын фикирини даим өзүнә ҹәлб едән сәмәрсиз мәшғәләләр, әјләнҹәләрдән кәнарлашмаг;

3. Бәзәк-дүзәксиз, садә јердә намаз гылмаг;

4. Ҝүнаһдан узаг олмаг;

5. Намазын мәтнинин мә’насы вә фәлсәфәсини өјрәнмәк;

6. Намазда мүстәһәбб әмәлләри јеринә јетирмәк;

7. Намазда хушунун шәрт олундуғуну унутмамаг.

Суал 121: Бәр-бәзәкли јашајышын имана тә’сири вармы?

Ҹаваб: Аллаһ-тәала Гур’ани-кәримин мүхтәлиф ајәләриндә инсаны ибадәт үчүн хәлг етдијини бујурур. Бу да ајдындыр ки, гәлбдә Аллаһ севҝиси олмадан әјилиб-дүзәлмәјин һеч бир фајдасы јохдур. Гур´анда бу барәдә бујурулур: «Вај һалына о намаз гыланларын ки, онлар өз намазларындан гафилдирләр»^[130].

Бир анлыг өзүнүзү ҹәрраһијјә отағында һисс един. Бу отагда телефон, телевизор, диварда шәкил, јердә рәнҝарәнҝ халы-халча ҝөзә дәјмир. Бурада инсанын диггәтини әмәлијјатдан јајындырасы һеч нә јохдур. Чүнки бу отагда инсанын илаһи талеһи һәлл олунур. Бир әмәлијјатчынын фикир дағыныглығы, инсан һәјатына сон гоја биләр.

Әҝәр Аллаһ-тәала ибадәт үчүн хәлг етмиш вә фикир дағыныглығы ибадәти пуча чыхарырса, демәк, инсан ејнән ҹәрраһијјә отағындакы садә мүһитдә ибадәт етмәлидир.

Бәс галан вахтлар неҹә, Аллаһы унутмаг олармы? Бәр-бәзәкли һәјат инсан дүшүнҹәсини Аллаһа јахынлашдырыр, јохса узаглашдырыр? «Мө’минун» сурәсинин 33-ҹү ајәсиндән мә’лум олур ки, күбар һәјат тәрзи иман јолунда ҹидди манеәләрдәндир: «Тајфасынын кафир олан, ахирәтә говушаҹагларыны јалан һесаб едән вә дүнјада не’мәт вердијимиз ә’јан-әшрәфи дедиләр: «Бу сизин кими ади бир инсандыр...».

Бәр-бәзәкли ҝүн-ҝүзәран гурмаг, башгаларынын һаггыны гәсб етмәдән мүмкүн олмур. Дүнјада бөјүк вар-дөвләт газанмаг үчүн әксәр һалларда пејғәмбәрләри вә онларын бујуругларыны инкар етмәкдән башга јол јохдур. Бахын әтрафа. Күбар һәјат тәрзи кечирәнләри неҹә ҝөрүрсүнүз? Ҹәмијјәтдә спиртли ичкиләри, әхлагсызлығы, сәләмчилији вә башга мин бир фәсады төрәдән һәмин тәбәгә дејилми?!

Суал 122: Нә үчүн инсанларын әксәријјәти һәгигәти хошламыр?

Ҹаваб: Ола билсин ки, бу мөвгејә е’тираз едәнләр тапыла. Ахы ән гәддар ҹинајәткарлар да, һәгигәти севдикләрини иддиа едирләр. Бурада ики мүһүм нөгтәни гејд етмәк зәруридир.

Әввәла, һәгигәти дилдә, башга сөзлә сөздә гәбул етмәк һәлә һәгигәти севмәк дејилдир. Һәгигәтә бағлылыг әмәлдә сүбут олунмалыдыр. Һәгигәти севән инсан, бу һәгигәт онун зәрәринә олса белә, е’тираз етмәз. Амма сөздә һәгигәтдән дәм вуранлар, һәгигәт онлара гаршы олдугда бәһанәјә әл атарлар.

Икинҹиси, бә’зиләри елә ҝүман едирләр ки, һәгигәт нисби анлајышдыр. Амма әслиндә Аллаһ бир олдуғу кими, һәгигәт дә бирдир. Әҝәр бир тајфа мүсәлман, о бири тајфа бүтпәрәстдирсә, бу о демәк дејил ки, һәгиги дин икидир. Әҝәр нәзәрә алсаг ки, дүнјада јалныз бир һәгиги дин мөвҹуддур, ајдынлашар ки, бәшәријјәтин бөјүк бир һиссәси һәгигәтдән узагдыр. Бу барәдә Гур´анда белә бујурулур:

«...Пејғәмбәр онлара һагг олан Гур’анла ҝәлди. Лакин онларын әксәријјәти һаггы хошламыр»^[131].

«Инсанларын әксәријјәти шүкр едән дејил»^[132].

«Инсанларын әксәри иман ҝәтирмәз»^[133].

«Инсанларын әксәри билмәз»^[134].

Бу ајәләр ујғун мәсәләјә Гур’анын мүнасибәтини ачыг-ашкар бәјан едир. Бәс нә үчүн әксәријјәт һаггы хошламыр? Ҹаваб олдугҹа садәдир: Аллаһдан чәкинмәјиб, дүнја истәкләринә ујан инсан, һәгигәтә тәслим олмаг игтидарында дејилдир!

Суал 123: Һал-һазырда өләнләрин мәскәни һарададыр?

Ҹаваб: Гијамәт ҝүнү Адәмдән бу јана бүтүн өләнләрин дирилиб, гијамәт сорғусуна чәкиләҹәјини, киминин беһиштә, кимининсә ҹәһәннәмә сакин олаҹағыны билирик. Бәс, һал-һазырда дүнјадан көчәнләр гијамәт ҝүнүнәдәк һарада ҝөзләјир? Гур’ани-кәримдә бујурулур: «(Өләнләр ҝери гајыда билмәз) онларын гаршысындакы галдырылаҹаг ҝүнәдәк аралыг (бәрзәх) вардыр»^[135].

Гијамәт гопан анадәк өләнләрин мүвәггәти јерләшдији мәскән әрәбҹә «бәрзәх» адландырылмышдыр. Бу сөзүн лүғәти мә’насы, «ики шеј арасында јерләшән»дир. Ајә вә һәдисләр дүнја вә ахирәт арасында белә бир аләмин олдуғуну тәсдиг едир.

Имам Садиг (ә) бујурур: «Бәрзәх, дүнја вә ахирәт арасында мүкафат вә ҹәза верилән гәбр аләмидир. Анд олсун Аллаһа, јалныз сизин бәрзәх дүнјаныз үчүн горхуруг»^[136].

Бә’зи рәвајәтләрдә инсанлар халис мө’мин, халис кафир вә орта вәзијјәтдә олмагла, үч група бөлүнүрләр. Халис мө’минләр бәрзәх беһиштинә, халис кафирләр бәрзәх ҹәһәннәминә ҝедирсә, үчүнҹү груп мәнсуб инсанлар бәрзәхдән гәфләт ичиндә кечирләр.

Суал 124: Гијамәт сорғусунда пејғәмбәр нәслиндән олмағын фајдасы вармы?

Ҹаваб: Ислам пејғәмбәри һәзрәт Мәһәммәдин (с) лајигли нәвәси дөрдүнҹү имам Зејнәл-Абидин (ә) бујурур: «Аллаһ-тәала беһишти, Һәбәши гул да олмуш олса, Она итаәт едән салеһ әмәл саһибләри үчүн јарадыб. Ҹәһәннәми исә, Гүрејш өвлады да олмуш олса, Она итаәтдән бојун гачыранлар үчүн хәлг едиб»^[137].

«Мө’минун» сурәсинин 101-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Сур чалындығы ҝүн, артыг онларын арасында һеч бир гоһумлуг әлагәси галмаз вә бир-бирләриндән көмәк истәмәзләр».

Равиләрдән бири белә нәгл едир: «Ајлы бир ҝеҹәдә Аллаһ евини тәваф едәркән, көнүл охшајан ҝөзәл вә гәмли бир сәс ешитдим. Ҝөз ҝәздирәндә үзүндән нур јаған бир ҝәнҹин Кә’бә пәрдәсиндән тутуб, дуа етдијини ҝөрдүм. О, дејирди: «Еј мәним бөјүјүм, еј мәним ағам! Бәндәләринин ҝөзүнү јуху апарыб, улдузлар бир-биринин ардынҹа мәғриб үфүгләриндә ҝөздән итир. Сән исә ојагсан, әтрафында һеч заман јуху доланмаз. Бу ҝеҹә јарысы падшаһлар гапысыны бағламыш, достлар бир-бириндән ајрылмышдыр. Еһтијаҹлыларын үзүнә ачыг галан бирҹә сәнин гапындыр. Гапына ҝәлмишәм, хәтакарам. Бағышланмаға үмидлә ҝәлмишәм! Лүтф нәзәринин истәји илә ҝәлмишәм!». Ону таныдым. Бу, имам Зејнәл-Абидин (ә) иди.

Јахынлашыб дедим: «Еј пејғәмбәр баласы, сизин һаггынызда тәтһир ајәси назил олуб. Бу ҝөз јашлары нәдир?». Имам (ә) бујурду: «Аллаһ-тәала беһишти итәаәткар бәндәләр, ҹәһәннәми исә асиләр үчүн јарадыб. Гијамәт сорғусунда Һәбәши гул, ја Гүрејш башчысы олмағын һеч бир фәрги јохдур».

Суал 125: Јер үзүндә нечә ил галдыныз?

Ҹаваб: Аллаһ-тәала гијамәт ҝүнү кафирләрдән сорушар: «Јер үзүндә нечә ил галдыныз?» Онлар ҹаваб верәр: «Бир ҝүн, јахуд бир ҝүндән дә аз»^[138].

Һәгигәтән, ахирәт һәјаты илә мүгајисәдә дүнја һәјаты олдугҹа гысадыр. Лакин нәфс истәкләринә ујуб, дүнјанын бәр-бәзәјинә баш гатан инсан, бу дүнјада әбәди јашајаҹағыны зәнн едир. Аҝаһ вә иманлы инсанлар исә, һеч заман белә дүшүнмүр.

Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: «Дүнјанын ширинлији ахирәтин аҹылығы, дүнјанын аҹылығы ахирәтин ширинлијидир». Башга бир һәдисдә бујурулур: «Бүтүн хәталарын башланғыҹы дүнја севҝисидир».

Һәзрәт Әли (ә) бујурур: «Гәлбини дүнја мәһәббәти тутмуш шәхс, Аллаһ севҝисиндә иддиалы ола билмәз».

Башга бир һәдисдә белә бујурур: «Ән бөјүк ҝүнаһ, дүнја севҝисидир».

70 иллик бир өмрүн ҹәми 614880 саатдыр олдуғуну нәзәрә алсаг, дүнја һәјатыны әјләҹәдә кечирмәјин нәтиҹәси ајдын олар: гијамәт ҝүнүндә үзүҹү тәәссүф вә ҝеҹикмиш јалварышлар!: «Еј Рәббимиз, бизи ҹәһәннәм одундан чыхар! Әҝәр бир дә пис ишләрә гајытсаг, шүбһәсиз ки, залым оларыг»^[139].

Суал 126: Исмәтли гадына зина иснад етмәјин ҹәзасы нәдир?

Ҹаваб: Ислам дининдә бөјүк ҝүнаһлардан бири дә, бөһтандыр. Аллаһ-тәала иман ҝәтирмиш бәндәләри бирлијә чағырыр вә мүсәлман ҹәмијјәтини парчалајан бүтүн әмәлләри иттиһам едир. Ҹәмијјәтдәки низамы позан, һакимләри әдаләтсиз гәрарлар чыхармаға сөвг едән бөһтанчылар үчүн ҹидди ҹәзалар нәзәрдә тутулур.

Бә’зи бөһтан сөз чәрчивәсиндән чыхыб, ҝүнаһсыз инсанларын бәдбәхтчилијинә сәбәб олур. Әксәр ҹәмијјәтләрдә тәсадүф олунан јаланчы шаһидләри ҝөзүнүз өнүнә ҝәтирин. Онлар өз чиркин нәфс истәкләрини һәјата кечирмәк үчүн кимә ҝәлди бөһтан јағдырыр, ҝүнаһсыз инсанларын ҹәзаландырылмасындан зөвг алырлар.

Ҹәмијјәтдә инсанларын хошбәхт һәјатына әнҝәл төрәдән, онларын әхлагына тәҹавүз едән груплардан бири дә, зинакарлардыр. Гејри-гануни ҹинси әлагә, бәшәријјәтин ҝенефондуну зәһәрләјән бир тәзаһүрдүр. Ислам дининдә зинакарлара гаршы илаһи һәддләр мүәјјәнләшдирилмишдир. Лакин зинакарлығы иддиа олунан инсан, һеч дә һәмишә дејилдији кими олмур. Мүтләг әдаләтә әсасланан Ислам, зинакар гадынларла барышмаз олдуғу гәдәр, исмәтли гадынларын да иффәтини мүгәддәс тутур. Гур’ани-кәримдә бујурулур: «Исмәтли гадынлара зина иснад едиб, сонра дөрд шаһид ҝәтирә билмәјән шәхсләрә сәксән чубуг вурун...»^[140].

Исмәтли гадынлара бөһтан атдығы мә’лум олан шәхс ҹәзаландырылдыгдан сонра белә, ҝәләҹәкдә шаһидлик һаггындан мәһрум едилир. Ајәнин давамында бујурулур: «...Онларын шәһадәтини һеч вахт гәбул етмәјин».

Имам Садиг (ә) бујурур: «Мүсәлманы онда олмајан хүсусијјәтә ҝөрә иттиһам едән шәхсин гәлбиндәки иман әријәр. Неҹә ки, дуз суда әријир!»^[141].

Суал 127: Ананын отағына иҹазәсиз дахил олмаг олармы?

Ҹаваб: «Нуһ» сурәсинин 127-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Еј иман ҝәтирәнләр, башгаларынын евләринә саһибләриндән иҹазә алмадан вә онлара салам вермәдән ҝирмәјин».

Ајәдәки ҝөстәриш бүтүн халглар вә мәдәнијјәтләр тәрәфиндән мәгбул һесаб едилир.

Инсан һәјаты фәрди вә иҹтимаи олмагла, ики һиссәдән ибарәтдир. Ҹәмијјәтә чыхан инсан, ҹәмијјәтдә гәбул олунмуш гајда-ганунлара әмәл етмәли, ҝејиминә вә һәрәкәтләринә һәдд гојмалыдыр. Мә’лум мәсәләдир ки, бу чәрчивә сыхынты доғурур вә инсан өз дахилиндә истираһәтә еһтијаҹ дујур. Мәнзилинә дөнмүш инсан иҹтимаи мүһитдә ајрылдыгдан сонра фәрди һәјатыны истәдији кими гурмагла раһатланмалыдыр. Һәр бир инсан өз мәнзилиндә истәдији кими ҝејинә вә истәдији кими раһатлана биләр.

Тәсәввүр един ки, ағыр иҹтимаи фәалијјәтдән сонра евдә узаныб истираһәт едирсиниз. Әјниниздә исә јүнҝүл золаглы пенжама вардыр. Сизи мүрҝү апарыр вә диксиниб ојананда гаршынызда бу вахтадәк әдәблә даврандығыныз иш јолдашынызы ҝөрүрсүнүз. Белә мәгамда нараһатчылыг тәбиидир. Ахы, бу шәхс сиз палтарынызы дәјишәркән дә дахил ола биләрди!

Демәк, башгасына мәхсус отаға иҹазәсиз ҝирмәк олмаз!

Һәзрәт Пејғәмбәрдән (с) сорушурлар: «Ананын отағына иҹазәсиз ҝирмәк олармы?». Һәзрәт «олмаз», бујурур. Суал верән шәхсин тәәҹҹүбләндијини ҝөрүб, әлавә едир: «Ананы чылпаг ҝөрмәк хош дејил»^[142].

Суал 128: Доғруданмы, Гур’анда гадынлара өртүнмәк әмр олунмајыб?

Ҹаваб: Гур’ани-кәримдә дин һаггында аз билиб, чох данышанлар һаггында ајәләрә тез-тез тәсадүф олунур. Бүтүн ҹәмијјәтләрдә белә ҹаһил инсанлар кифајәт гәдәрдир. Онлар инсанларын дини биликләринин азлығындан истифадә едәрәк, өз нәфс истәкләрини сүбута јетирмәк үчүн «филан шеј Гур’анда јазылыб, филан шејсә јазылмајыб» демәкдән белә чәкинмирләр. Бу мәс’улијјәтсиз инсанлар шејтан фитвасына ујуб, «Гур’анда һиҹаб әмр олунмајыб» демәклә, садә вә иманлы гадынларда вәсвәсә иҹад едирләр. Бу, доғрудан да, беләдирми?

Гур’ани-кәримин «Нур» сурәсинин 31-ҹи ајәсиндә дејилир: «Мө’мин гадынлара де ки, ...өз-өзлүјүндә ҝөрүнәнләр истисна олмагла, зинәтләрини ҝөстәрмәсинләр; баш өртүкләрини јахаларынын үстүнә чәксинләр...».

Ајәдән ҝөрүндүјү кими һиҹаб ваҹиб бујурулмушдур. Бәс һиҹабын фәлсәфәси нәдир? Башга сөзлә, һиҹабсызлығын, ачыг-сачыглығын зәрәри вармы?

Гадынларын өртүксүзлүјүндән онларын шәхсијјәтинә, еләҹә дә, ҹәмијјәтә вурулан зәрбәләрә диггәт един:

1. Нормал ҹәмијјәтдә инсанларын руһи сакитлијинә тә’минат верилмәлидир. Гадынларын өртүксүзлүјү, кишиләри һәјәҹанландырыр, бә’зән исә ҹинајәтләр дә баш верир;

2. Һиҹабсызлыг, әр-арвад арасында сојуглуг јарадыр, ҹәмијјәтдә бошанмалар чохалыр;

3. Һиҹабсызлыг фаһишәлијин ҝенишләнмәси үчүн зәминдир.

4. Өртүксүзлүјә рәваҹ верилән ҹәмијјәтләрдә гадын шәхсијјәти тәнәззүл едир, гадынлар исте’дадларына ҝөрә јох, хариҹи ҝөрүнүшүнә ҝөрә гијмәтләндирилир.

Суал 129: Касыблыға ҝөрә евләнмәмәк олармы?

Ҹаваб: Јараныш ганунлары илә јанашы аддымлајан Ислам дининдә, евләнмә илаһи әмр кими гәбул олунмушдур. Аллаһ-тәала бујурур: «Араныздакы субај кишиләри вә әрсиз гадынлары, әмәлисалеһ көлә вә ҹаријәләринизлә евләндирин!»^[143].

Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: «Евләнән шәхс дининин јарысыны һифз етмишдир»^[144].

Өз ҹинси истәкләрини тә’мин етмәк үчүн инсан һәтта ҹинајәтә ҝедирсә, демәк бу һисс онун характериндә мөвҹуддур вә ону гануни јолла тә’мин етмәк зәруридир. Ҹинси истәкләри тә’мин олунмајан шәхс руһу сарсынтылар ичиндә говрулараг, нормал зеһни вә физики фәалијјәтдән ҝери галыр. Ҹинси јеткинлијә чатмыш ҝәнҹ евләнә билмирсә, һәм өзү, һәм дә ҹәмијјәт үчүн проблемләр јарадыр. Бәс мүасир дүнјамызда ҝәнҹләрин евләнмәк имканындан мәһрумлуғунун әсас сәбәби нәдир? Нә үчүн шәһәрә нисбәтән кәнд ҹаванлары даһа тез евләнир?

Һал-һазырда вахтында аилә гурмаға мане олан илкин сәбәб кими, ҝәнҹләрин игтисади дуруму ҝөстәрилир. Ҝөәрәсән, Ислам дининдә бу проблемә мүнасибәт неҹәдир? Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: «Касыбчылыг горхусундан евләнмәјән шәхс, Аллаһдан бәдҝүман олуб»^[145].

Күбар һәјат тәрзи арзусу, евләнмәк истәјән ҝәнҹләр гаршысында бөјүк манеәдир. Чох вахт ҝәнҹләр јох, валидејнләр бу тәләбләрлә чыхыш едирләр. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) исә белә бујурур: «Ән писгәдәм гадын, меһријјәси ағыр олан гадындыр»^[146]. Башга бир һәдисдә исә, игтисади проблемләрә ҝөрә өвладынын аилә гурмасына мане олан валидејнләрә белә хәбәрдарлыг олунур: «Өвлады јеткинлик јашына чатмыш шәхс, ону евләндирмәк игтидарында олдуғу тәгдирдә евләндирмирсә, өвлад ҝүнаһа батса, бу ҝүнаһ һәр икиси үчүн јазылар»^[147].

Ҝәнҹләрин вахтында евләнә билмәмәси, ҹәмијјәтдә әхлагсызлыға рәваҹ верир. Ејни заманда, әхлагсызлыг јуваларынын мөвҹудлуғу ҝәнҹләрин евләнмәсинә мане олан сәбәбдир. Кәнд јерләриндә белә јуваларын олмамасы, ҝәнҹләрин вахтында аилә гурмасынын шәртләриндәндир.

Суал 130: «Нур» ајәси кимә шамилдир?

Ҹаваб: Гур’ани-кәримин «Нур» сурәсинин 35-ҹи ајәси «Нур» ајәси кими мәшһурдур: «Аллаһ ҝөјләрин вә јерин нурудур...».

Гур’ани-кәримдә вә Ислам рәвајәтләриндә једди шеј «нур» кими хатырланыр:

1. Гур’ани-кәрим^[148];

2. Аллаһа иман^[149];

3. Илаһи һидајәт ‒ Аллаһ-тәаланын өз бәндәләрини доғру јола јөнәлтмәси^[150];

4. Ислам дини^[151];

5. Һәзрәт Мәһәммәд (с)^[152];

6. Имамлар вә мә’сум рәһбәрләр;

7. Елм вә билик.

Ҝүнәш системиндә нурун илкин мәнбәји ҝүнәш олдуғу кими, садалананлар арасында да нурун илкин мәнбәји Аллаһдыр. Гур’ан Онун кәламы вә Ислам Онун ајини олдуғу, пејғәмбәр Онун тәрәфиндән ҝөндәрилдији вә имамлар Онун ајинләрини һифз етдији үчүн, нур һесаб едилир.

Суал 131: Һәгиги дост вармы?

Ҹаваб: Дини дәјәрләрин ајаг алтына алындығы ҹәмијјәтләрдә хәјанәт, егоизм кими чиркин сифәтләрин артмасы там тәбиидир. Мәһз белә ҹәмијјәтләрдә «дост јохдур», «дост мәним ҹибимин пулу» кими әсассыз фикирләр долашмагдадыр.

Гур’ани-кәримин мүхтәлиф ајәләриндә «дост» кәлмәси ишләдилир вә достларла мүнасибәтин неҹә гурулмасына ишарә олунур. «Нур» сурәсинин 61-ҹи ајәсиндә «мүсәлман кимләрин сүфрәсиндә иҹазә алмадан отура биләр» суалына верилән ҹавабда ата-ана, баҹы-гардашла јанашы достлар да хатырладылыр.

Имам Садиг (ә) бујурур: «Мүәјјән һәддләр вә шәртләрә әмәл олунмадан достлуг мүмкүн дејилдир. Достда беш хүсусијјәт олмалыдыр:

1. Үздә вә архада бир олсун;

2. Сәнин абрыны өз абры, сәнин ејибини өз ејиби билсин;

3. Вәзифәси, вар-дөвләти дәјишәндә сәнә мүнасибәти дәјишмәсин;

4. Ҝүҹү чатаны сәнә мүзајигә етмәсин;

5. Чәтин ҝүнүндә сәни тәк гојмасын».

Суал 132: Кафирләрин хејир әмәлләринин савабы вармы?

Ҹаваб: «Ибраһим» сурәсинин 18-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Рәббини инкар едәнләрин әмәлләри фыртыналы бир ҝүндә күләјин совуруб апардығы күлә бәнзәјир. Онлар етдикләри әмәлләрдән һеч бир фајда әлдә едә билмәзләр». «Фурган» сурәсинин 23-ҹү ајәсиндә исә белә охујуруг: «Биз онларын етдикләри әмәлләри гәсдән дағыныг зәррәләрә дөндәрдик».

Имам Багир (ә) бујурур: «Гијамәт ҝүнү Аллаһ-тәала ағ либас ҝејмиш тәк нура бүрүнмүш бир тајфа ҝәтирәр. Сонра «дағыныг тоз зәррәләринә дөнүн» бујурар. Һәмин нурда әсәр-әламәт галмаз». Һәдисдә ишарә олунан нур, кафирләрин дүнја һәјатында ҝөрүндүјү хејир ишләрдир.

Рәвајәтләрә әсасән ҝүнаһ савабын үстүнү өртүр. Мәсәлән, шәраб ичәнләр һаггында бујурулур: «Шәраб ичән шәхсин әмәлләри Аллаһ дәрҝаһында 40 ҝүн гәбул олунмаз»^[153].

Кафирләрин хејир ишләринин пуча чыхмасы, там мәнтигә ујғундур. Тәсәввүр един ки, сизә атәш ачан дүшмәнин ҝүлләси архадан сизә һүҹум едән ајыја дәјир. Бу ишинә ҝөрә она тәшәккүр дүшүрмү? Әлбәттә ки, јох! Кафирин хејир әмәли дә беләдир. Әҝәр о Аллаһы разы салмаг нијјәти илә бир иш ҝөрсәјди, Аллаһ да она саваб верәрди. Вәзифә, ад-сан наминә хејир иш ҝөрән инсанын нијјәти саф дејил. Мәсәлән, депутат сечилмәк истәјән бири касыб-кусуба пул пајлајыр ки, әвәзиндә сәс алсын. Онун нијјәти саваб јох, сәс газанмагдыр. Бир сәс ки, гијамәт сәһнәсиндә ешидилмәз!

Суал 133: Гур’ани-кәрим нә үчүн бир дәфәјә јох, тәдриҹән назил олуб?

Ҹаваб: Ислами рәвајәтләрә әсасән, Гур’ан ики дәфә назил олмушдур: биринҹи дәфә Гәдр ҝеҹәсиндә там шәкилдә, икинҹи дәфә ијирми үч ил әрзиндә тәдриҹән.

«Фүрган» сурәсинин 32-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Кафирләр «Гур’ан она бүтөв шәкилдә назил олмалы иди» дедиләр. (Ја Мәһәммәд) Сәнин үрәјинә гәтијјәт вермәк үчүн Биз ону ајә-ајә назил етдик».

Әввәла, Гур’анын тәдриҹлә назил олмасы, инсанларын тәбиәтинә вә еһтијаҹларына даһа ујғун бир үсулдур. Инсан мәгсәдә аддым-аддым јахынлашдыгда, мәтләбләр даһа ајдын дәрк олунур.

Гур’ан бәдии әсәр јох, һәјат програмыдыр. Һәр һансы програм исә, ҹәмијјәтдә мәрһәлә-мәрһәлә һәјата кечә биләр.

Бәдр, Үһүд, Әһзаб, Һүнејн кими мүһарибәләрә исти мүнасибәт билдирән Гур’ан, бирбаша неҹә назил ола биләрди?! Башга бир тәрәфдән нүзулун давамы пејғәмбәрлијин давамы иди.

Суал 134: Һејван, јохса нәфсини өзүнә танры едән инсан даһа чох зәлаләтдәдир?

Ҹаваб: «Фурган» сурәсинин 44-ҹү ајәсиндә нәфсинә итаәт едәнләр һаггында бујурулур: «Онлар һејван кимидирләр, бәлкә ондан даһа чох зәлаләтдәдирләр».

Ујғун мөвзуда арашдырма апаран тәфсирчиләр бу гәнаәтдәдирләр ки, һејванлар алты ҹәһәтә ҝөрә нәфсини өзүнә танры едән инсандан үстүндүрләр:

1. Дүшүнмә исте’дадындан мәһрум олан һејванларын нөгсанлы һәрәкәтләри бағышлана биләр;

2. Һејванлара илаһи һөкм, китаб назил олмадығындан онлар үчүн ҹәза да јохдур;

3. Һејванлар ҹәмијјәт үчүн һәмишә фајдалыдырлар;

4. Һејванлар нә гәдәр вәһши олсалар да, мүһарибә төрәтмәк гүдрәтиндә дејилләр;

5. Инсан, әглини нәфсинә гурбан вердији һалда, һејванлар өз тәбии хүсусијјәтләриндән ‒ инстинкдән кәнара чыхмыр;

6. Һејванлар өз пис ишини јахшы гәләмә вермир, неҹә варса, елә дә ҝөрүнүрләр.

Суал 135: Ширин су шор суја гатышмадан дура биләрми?

Ҹаваб: «Фүрган» сурәсинин 53-ҹү ајәсиндә бујурулур: «Биринин сују чох ширин, диҝәрининки исә олдугҹа шор олан ики дәнизи говушдуран, араларында сәдд гојан Одур». Ајәдә Аллаһ-тәала әзәмәтинин дәлили олан јараныш низамынын инҹәликләриндән данышылыр.

Мараглыдыр, ширин вә шор су арасында гојулан ҝөзәҝөрүнмәз сәдд нәдир? Елмин бу ҝүнкү налијјәтләриндән истифадә едәрәк, һәмин «ҝөзәҝөрүнмәз сәдд»ин гатылыглар арасындакы фәргдән ибарәт олдуғуну дејә биләрик. Башга сөзлә, ширин сујун гатылығы шор сујун гатылығындан фәргләнир вә бу фәрг, санки онлар арасында чәкилмиш пәрдә ролуну ојнајыр.

Бәс, бир-биринә говушмуш, бири ширин о бири исә шор ики дәниз һарададыр? Ҹаваб беләдир ки, бүтүн бөјүк чајларын дәнизә төкүлдүјү јердә ширин су күтләси јараныр вә бу күтлә узун мүддәт горунур. Тәјјарә васитәсилә ујғун су күтләләринин үзәриндән учдугда, ширин су илә шор су арасындакы сәрһәд ајдын ҝөрүнүр.

Суал 136: Ҝүнаһ савабла әвәз олуна биләрми?

Ҹаваб: «Фүрган» сурәсинин 70-ҹи ајәсиндә охујуруг: «(Ҝүнаһкарлар әзаба дүчар оларлар) Анҹаг төвбә едиб иман ҝәтирән вә јахшы ишләр ҝөрәнләрдән башга. Аллаһ онларын пис әмәлләрини јахшы әмәлләрә чевирәр».

Севимли сәһабә Әбузәр Пејғәмбәрдән (с) белә нәгл едир: «Гијамәт ҝүнү Аллаһ-тәала бә’зи инсанларын бөјүк ҝүнаһларынын үстүнүн ачылмамасы барәдә ҝөстәриш верәр. Кичик ҝүнаһлары һаггында сорғуја чәкилән бу инсанлар һәмин ҝүнаһлары е’тираф едәркән, өз бөјүк ҝүнаһлары һаггында дүшүнүб, горхарлар. Бу заман Аллаһ-тәала истәдији бәндәләрин һәр бир ҝүнаһы әвәзиндә бир саваб верилмәсини бујурар. Инсан һејрәт ичиндә бөјүк ҝүнаһларыны ахтара-ахтара галар»^[154].

Лакин ајә вә һәдисдә дејиләнләр, јалныз һәгиги төвбә едәнләри нәзәрдә тутур. Һәгиги төвбә исә ҝүнаһын чиркинлијинә, ондан ҝәлән зәрәр-зијана ҝөрә олмалыдыр. Әҝәр бир инсан јалныз организмә зәрәринә ҝөрә спиртли ичкиләри атырса, бу һәгиги төвбә дејилдир. Һәгиги төвбә Аллаһын јолуна гајыдыш, Аллаһы разы салмаг нијјәти илә һәјата кечирилмәлидир.

Суал 137: Ҝүҹ чатмајан мәсәләни неҹә һәлл етмәк олар?

Ҹаваб: «Фүрган» сурәсинин сон ајәсиндә бујурулур: «Де ки, дуаныз олмаса, Рәббимин јанында һеч бир дәјәриниз јохдур».

Ајә вә рәвајәтләрдә дуанын әһәмијјәтинә кифајәт гәдәр ишарә олунмушдур. Нәфсини пакландырмаг, камил бир инсан олмаг гәрарына ҝәлмиш инсан үчүн илк јардымчы дуадыр. Инсан гүдрәтиндән хариҹ олан бүтүн ишләр һәгиги дуа илә һәјата кечир. Садә бир мисал: Мин дөрд јүз илдир ки, Ислама үмид јери, сығынаҹаг кими бахан ҹәмијјәтләрдә «Аллаһдан јағыш истәмәк» кими бир ән’әнә вардыр. Гураглыгдан мәһв олма тәһлүкәси илә үзләшмиш әкин саһәләрини хилас етмәк үчүн инсанлар чијин-чијинә дајаныб, намаз гылыр вә Аллаһдан јағыш истәјирләр. Белә дуаларын һарадаса гәбул олунмамасына тәсадүф олунмајыб.

Лакин дуанын шәртләри вардыр. Илкин шәрт дуа заманы чағырдығын Аллаһы танымагдыр. Дуа мәгамында руһун паклығы, онун һазырлығы икинҹи шәртдир. Дуанын үчүнҹү шәрти, Аллаһы разы салмагдыр. Әҝәр Аллаһ-тәала бир инсандан наразыдырса, чәтин ки, онун дуасыны гәбул едә. Дуа заманы бүтүн диггәтин Аллаһа јөнәлдилмәси, дуанын дөрдүнҹү шәртидир.

Ислам Пејғәмбәри (с) бујурур: «Дуа мө’минин силаһы, динин сүтуну, јерин вә ҝөјүн нурудур»^[155].

Суал 138: Исламда ше’рә вә шаирә мүнасибәт неҹәдир?

Ҹаваб: Исламын «инсан азадлыгларыны мәһдудлашдыран» бир идеолоҝија кими тәгдим олунмасында мараглы оланлар, Гур’анын бир ајәсини ајрыҹа ҝөтүрәрәк, маневр едирләр. Белә ајәләрдән бири «Шүәра» сурәсинин 224-ҹү ајәсидир. Ајәдә бујурулур: «Шаирләрә ҝәлинҹә, онлара јалныз азғынлар ујар». Илк бахышдан белә ҝөрүнә биләр ки, Ислам дини ше’р вә шаирлә мүхалифдир. Һансы ки, ујғун сурәнин 227-ҹи ајәсиндә гејд олунур: «Анҹаг иман ҝәтириб јахшы ишләр ҝөрән, Аллаһы чох зикр едән, зүлмә уғрадыгдан сонра интигамыны аланлардан башга!».

Ајәдә ачыг-ашкар шәкилдә һәгигәтә «бојун әјән» ше’рләр вә шаирләр истисна олунур.Әксәр сәнәт саһәләринә диггәт етсәк, мәнфи вә мүсбәт олмагла, ики истигамәтлә растлашырыг. Ҝөтүрәк рәссамлығы. Әҝәр рәссам өз исте’дадыны зүлм вә әхлагсызлығын тәблиғинә сәрф едирсә, Әлбәттә ки, онун фәалијјәти зәрәрлидир. Олсун мусиги. Мусиги инсанлары әјјашлыға, казино вә барлара сәсләдији кими, дөјүш мејданларына да һарајлаја биләр. Ше’р дә беләдир. Әдаләти, һәгигәти, вәтән севҝисини тәблиғ едән ше’р нәинки пис дејил, олдугҹа тәгдирәлајигдир. Һәзрәт Мәһәммәд (с) бујурур: «Ше’рин бә’зиси һикмәт, бә’зиси исә сеһрдир»^[156].

Мүасир дүнјамызда ејш-ишрәтин тәблиғи о гәдәр ҝүҹләнмишдир ки, әксәр сәнәт саһәләри онун инһисарына дүшмүшдүр. Бу ҝүн һәгигәти, јохса рәзаләти тәблиғ едән ше’рләр чохдур? Үмумијјәтлә, Низами, Фүзули кими шаирләр јетирмиш халг ше’р һаггында нә дүшүнүр? Дүшүнәк!

Суал 139: Сүлејман пејғәмбәрин маҹәралары бизә нә өјрәдир?

Ҹаваб: Гур’ани-кәрим «Нәмл» сурәсинин 16-43-ҹа ајәләриндә Сүлејман һаггында бујурур:

«Биз Давуда вә Сүлејмана елм вердик...».

«Сүлејман Давуда вәрәсә олду вә деди: «Еј инсанлар бизә гуш дили өјрәдилди...».

«Сүлејман инсан, ҹин вә гушлардан ибарәт гошун топлады...»

«Сонра Сүлејман гушлары јохлајыб, деди: «Һүд-һүдү нијә ҝөрмүрәм?...».

«Анд олсун ки, ашкар бир дәлил ҝәтирмәсә, она шиддәтли әзаб верәрәм...».

«Һүд-һүд ҝәлиб деди: «Сәнин билмәдијин бир шеј өјрәндим. Сәнә Сәбадан доғру хәбәр ҝәтирмишәм».

«Мән онлара падшаһлыг едән бир гадын ҝөрдүм...».

«Мән онун вә тајфасынын Аллаһы гојуб, ҝүнәшә ситајиш етдикләрини ҝөрдүм...».

«(Сүлејман деди:) Мәним бу мәктубуму апар, онлара ат...»

«(Мәктубун мәзмуну) Мәнә гаршы тәкәббүр ҝөстәрмәјин, јаныша мүт’и олараг ҝәлин...».

«(Сәба падшаһы Бәлгис деди:) Мән онлара бир һәдијјә ҝөндәрәҹәјәм...»

«Сүлејманын јанына ҝәлдикдә, о деди: «Сиз мәнә вар-дөвләтләми јардым едирсиниз?...».

«...һансыныз Бәлгисин тахтыны мәнә ҝәтирә биләр?».

«Китабдан хәбәри олан бириси, «мән ону сәнә бир ҝөз гырпымында ҝәтирәрәм» деди».

«Сүлејман она (Бәлгисә) Аллаһдан башгасына ибадәт етмәји гадаған етди».

Мараглыдыр ки, Сүлејманын маҹәрасыны әтрафлы шәкилдә бәјан едән Гур’ани-кәрим, инсанларын диггәтини нәјә јөнәлтмәк истәјир? Тәфсирчиләр ујғун маҹәрадан ашағыдакы ҝөстәришләри нәтиҹә чыхарырлар:

1. Һөкумәт рәһбәри өз әтрафына о гәдәр диггәтли олмалыдыр ки, һәтта бир ишчинин јохлуғундан хәбәрдар олсун;

2. Бир нәфәрин сәһвә ҝөрә ҹәзаландырылмамасы, башгаларыны да доғру јолдан аздырыр. Рәһбәр буна јол вермәмәлидир;

3. Ҹәзаландырылаҹаг шәхсә өзүнү мүдафиә етмәк үчүн шәраит јарадылмалыдыр;

5. Истәр рәһбәр, истәр ади фәрд, дәлил вә мәнтигә табе олмалыдыр;

6. Ҹәмијјәтдә азадлыг елә бир сәвијјәјә чатмалыдыр ки, ади фәрд һөкумәт башчысына сөзүнү дејә билсин;

7. Кимсә өз билији илә кифајәтләнмәмәлидир;

8. Ҹәмијјәтдә идарәчилијин мүрәккәблији вә Сүлејман кими гүдрәтли падшаһын ади бир гуша мөһтаҹ ола билмәси унудулмамалыдыр;

9. Гадын өз зәриф тәбиәти илә һөкумәт башчылығына гадир дејил;

10. Милләт, адәтән, рәһбәрин дининдә олур.

Суал 140: Мәктуб неҹә јазылмалыдыр?

Ҹаваб: Һәзрәт Әли (ә) өз нүмајәндәләринә јазырды: «Гәләмләринизин уҹуну ити един. Сәтирләри бир-биринә јахын јерләшдирин. Мәктубларыныздан артыг сөзләри чыхарын. Даһа чох мә’наја диггәт един. Узунчулугдан чәкинин, чүнки мүсәлманларын бүдҹәсиндә артыг хәрҹә имкан јохдур»^[157].

Гәләмин уҹу ити оларса, сөзләр кичик јазылар. Сәтирләр бир-биринә јахын олдугда, јерлә јанашы јазанын вә охујанын вахтына да гәнаәт олунар. Дејиләнләрә нүмунә олараг, һәзрәт Мәһәммәдин (с) Хосров Пәрвизә, Рум Гејсәринә јаздығы мәктублары ҝөстәрмәк олар.

«Нәһҹүл-бәлағә»дә охујуруг: «Елчи сәнин әглинин тәкрарчысыдыр. Сәнин һаггында ән мараглы данышан, јаздығын мәктубдур». Имам Садиг (ә) бујурур: «Инсанын јаздығы мәктуб, онун ағыл сәвијјәсини ҝөстәрир»^[158].

Ислам дининдә мәктубла бағлы бир сыра ҝөстәришләр мөвҹуддур. Саламын ҹавабы ваҹиб олдуғу кими мәктубун да ҹавабы ваҹибдир. Салам һаггында исә Гур’ани-кәримдә бујурулур: «Сизә салам вериләндә она ја олдуғу кими, ја да даһа ҝөзәл шәкилдә ҹаваб верин»^[159].

Суал 141: Паклыг нөгсан һесаб олуна биләрми?

Ҹаваб: Паклыг бәшәр өвлады үчүн ән бөјүк үстүнлүкдүр. Белә олдуғу тәгдирдә, паклыг нүмунәси олан пејғәмбәрләр вә имамлар, өвлијалар вә заһидләр нә үчүн, адәтән, ја өз вәтәнләриндән дидәрҝин дүшмүш, ја да зинданларда әзаб-әзијјәтә дүчар едилмишләр? «Нәмл» сурәсинин 56-ҹы ајәсиндә бујурулур: «Лут тајфасынын ҹавабы, јалныз бу олмушду: «Лутун аиләсини јурдунуздан говуб чыхардын. Чүнки онлар тәмиз галмаг истәјән инсанлардыр».

Дүнјанын бир чох өлкәләриндә һөкм сүрән зоракы режимләр, адәтән, бир груп мәнсәбпәрәст рүшвәтхордан ибарәтдир. Пак инсанлар милләтләрин чәкдији зүлм вә ситәмләрлә барышмајыб һәр заман гијам арзусунда олдугларындан, белә ҹәмијјәтләрдә онлара јер олмур.

Шәргдә ҝениш јајылмыш «Даббағ вә әтир» һекајәси ујғун мөвзуда ҝөзәл мисалдыр: Даим үфунәтли дәриләр арасында ишләјән Даббағ бир ҝүн тәсадүфән әттарлар күчәсиндән кечир. Әтирләрин гохусундан биһуш олмуш даббағ, өлүмҹүл вәзијјәтә ҝәлир. Ону мүајинә едән тәбиб, Даббағын тә’ҹили үфунәтли даббағханаја апарылмасыны мәсләһәт ҝөрүр. Дәриләрин гохусу даббағын бурнуна дәјдикҹә, о өзүнә гајыдыр.

Бәли, бәшәр тарихи бојунҹа ҝүнаһкарлыға рәваҹ верилмиш ҹәмијјәтләрдә паклыг, виҹдан, диндарлыг нөгсан һесаб олунмушдур. Белә ҹәмијјәтләрдә спиртли ички ичмәјән, һарам тикә јемәјән, јалан данышмајан инсанлара јер олмамыш вә олмајаҹагдыр.

Суал 142: «Музтәрр» кимдир?

Ҹаваб: «Музтәрр» әрәбҹәдән тәрҹүмәдә, «әли һәр јердән үзүлмүш» мә’насыны верир. «Нәмл» сурәсинин 62-ҹи ајәсиндә охујуруг: «(Бүтләр јахшыдыр) Јохса әли һәр јердән үзүлүб дарда галан кимсәнин дуасыны гәбул едән, шәри совушдуран, сизи јер үзүнүн варисләри тә’јин едән Кәс?!».

Сөзсүз ки, Аллаһ-тәала бүтүн илкин шәртләрә әмәл едән инсанын дуасыны гәбул едир. Лакин јухарыдакы ајәдә зикр олунан чарәсизлик һалы дуанын гәбул олунмасынын башлыҹа шәртләриндәндир. Бу һала дүшмүш инсан, өз мүшкүлүнүн һәллиндә јалныз Аллаһы тә’сирли билир вә Ондан башга һеч бир кимсәдән јардым ҝөзләмир.

Ајәдән белә бир нәтиҹә чыхармаг олмаз ки, мө’мин бәндә әлини јанына салыб, һәрәкәтсиз бир һалда Аллаһдан чарә ҝөзләмәлидир. О, садәҹә чалышдығы заман һәр шејин Аллаһ ирадәсиндән асылы олдуғуну унутмамалыдыр. Имам Садиг (ә) бујурур: «Бу ајә Мәһәммәд (с) аиләсиндән олан имам Меһди (ә) һаггындадыр. Анд олсун Аллаһа «мүзтәрр» Одур. О, Ибраһим мәгамында дуруб, әлләрини Аллаһ дәрҝаһына галдырар вә дуа едәр. Аллаһ-тәала онун дуасыны гәбул едиб, бүтүн нараһатчылыглары арадан галдырар вә ону јер үзүнә хәлифә тә’јин едәр»^[160].

Әлбәттә ки, ајә тәкҹә әсрин имамы Меһдијә (ә) шамил олунмур. Садәҹә, ајәнин мәфһумунун ајдынлашмасы үчүн имам Меһди (ә) ән ҝөзәл нүмунәдир. Һәзрәтин (ә) зүһурундан өнҹә дүнјаны зүлм-ситәм бүрүјәҹәји, әксәр инсанларын әлинин һәр јердән үзүләҹәјини билирик. Һәмин дөврдә дүнјанын мүхтәлиф нөгтәләриндә чарәсиз инсанлар Аллаһ дәрҝаһына әл ачыб, гуртулуш истәјәҹәкдир. Аллаһын бу дуалары гәбул етмәси илә, һәзрәт Меһдинин (ә) зүһуру ҝерчәкләшәҹәкдир.

Суал 143: Гијамәтдән әввәл ҝерчәкләшәҹәк рәҹ’әт һадисәсинин фәлсәфәси нәдир?

Ҹаваб: Шиә мүсәлманларын е’тигад етдији рәҹ’әт, 12-ҹи имам Меһдинин (ә) зүһурундан сонра, гијамәт әрәфәсиндә бир груп халис мө’мин вә халис кафирин мүкафат вә ҹәза үчүн дүнјаја гајыдышыдыр.

Мәшһур шиә алими Сејид Мүртәза дејир: «Аллаһ-тәала һәзрәт Меһдинин (ә) зүһурундан сонра дүнјасыны дәјишмиш бир груп инсаны дүнја һәјатына гајтараҹагдыр. Онлар Имама (ә) јардымчы олмаг вә әдаләтли һөкумәтин бүтүн дүнјаны бүрүмүш һакимијјәтини мүшаһидә етмәк ифтихарына јетишәҹәкләр. Һәмин мө’мин инсанларла јанашы, бир груп кафир интигам үчүн дүнја һәјатына гајтарылаҹагдыр».

Мәрһум Әлламә Мәҹлиси дејир: «Рәҹ’әт һадисәсини тәсдиг едән Әһли-бејт һәдисләринин сајы, ики јүздән чохдур».

Белә бир суал верилә биләр ки, гијамәтдән сонра рәҹ’әт һадисәсинин ҝерчәкләшмәсинин нә әһәмијјәти вардыр? Ислам рәвајәтләриндән белә ајдын олур ки, бу һадисә јалныз бир груп халис мө’мин вә халис кафирә аиддир. Мө’минләрин гајыдышы онларын там камилләшмәси, кафирләрин гајыдышы мәһз дүнја әзабыны дадмалары үчүндүр. Әввәлки дүнја һәјатында кафирләрин манечилији сәбәбиндән иманыны камилләшдирмәјә фүрсәт тапмајанлар, рәҹ’әт заманы арзуларына чатырлар. Имам Садиг (ә) бујурур: «Рәҹ’әт үмуми дејилдир. Јалныз халис иманлылар вә халис кафирләр дүнја һәјатына гајыдарлар»^[161].

Суал 144: Ислам касыбчылығы бәјәнирми?

Ҹаваб: Бәр-бәзәкли, күбар һәјат тәрзини тәнгид едән Ислам, касыбчылығын тәблиғиндән олдугҹа узагдыр. Ислам бүтүн саһәләрдә тәфрит вә ифраты писләјәрәк, орта һәддин даһа фајдалы олдуғуну өнә чәкир. Ајә вә һәдисләрдә дүнја јох, дүнјаја ифрат бағлылыг нәһј олунур. Имам Садиг (ә) бујурур: «Дүнја, ахирәтә чатмаг үчүн ҝөзәл бир јардымдыр»^[162].

Ислам, ахирәт дүнјасы үчүн фајдалы олан сәрвәти бәјәнир. Ислам, бәшәријјәт үчүн фајдалы вар-дөвләти тәгдир едир. Ислам, ҹәмијјәти инсани дәјәрләри өнә чәкән мал-дөвләти хејирли билир. Аиләнин еһтијаҹларыны тә’мин етмәк, имкансызлара әл тутмаг, Аллаһ јолунда гәдәм ҝөтүрмәк мәгсәди илә сәрвәт газанмаг гәбаһәт јох, мүгәддәс ишдир.

Имам Садиг (ә) бујурур: «Сәни башгаларынын һаггына тәҹавүздән сахлајан еһтијаҹсызлыг, сәни ҝүнаһа чәкән касыбчылыгдан үстүндүр»^[163].

 Ујғун мөвзуда илаһи бујуруглардан, мә’сумларын кәламларындан ашағыдакы нәтиҹәләр алыныр:

- Касыб милләтин азадлығы вә башыуҹалығы гејри-мүмкүндүр;

- Касыблыг, асылылыгдыр;

- Касыблыг, дүнја вә ахирәтдә үзүгаралыгдыр;

- Касыблыг, инсаны ҝүнаһа чағырыр ...

Суал 145: Ата-анаја нә заман итаәт олунмамалыдыр?

Ҹаваб: Аллаһ-тәала инсаны валидејнләрә еһсана чағырараг бујурур: «Биз инсана ата-анасына јахшылыг етмәји төсијә етдик...»^[164]. «Лоғман» сурәсинин 15-ҹи ајәсиндә «дүнја ишләриндә онларла ҝөзәл кечин» бујурулур.

Валидејнә јахшылығын әһәмијјәти, Әһли-бејт (ә) һәдисләриндә даһа габарыг нәзәрә чарпыр. Аллаһ-тәаланын валидејнә мәрһәмәтинин сонсузлуғуну анламаг үчүн «беһишт ананын ајаглары алтындадыр» һәдисини хатырламаг кифајәтдир. Бәс валидејн кафир олса неҹә, она јенә дә јахшылыг етмәк зәруридирми? Ислам дини һәтта кафир валидејнә дә еһтирам ҝөстәрилмәсини ваҹиб билдирир. Амма елм вә мәнтиг дини олан Ислам, һеч бир саһәдә ифрата јол вермир. Белә ки, өвлады әјри јола сүрүкләјән, ону намаз вә оруҹ кими ваҹиб илаһи әмрләрә итаәтдән чәкиндирән валидејнә һәмин мәсәләләрдә итаәт олунмамалыдыр. Гур´ани-кәримдә охујуруг: «Әҝәр валидејнләрин билмәдији бир шеји Мәнә шәрик гошсалар, онлара итаәт етмә»^[165]. Һәзрәт Әли (ә) «Нәһҹүл-бәлағә»дә бујурур: «Аллаһа үсјан етмәклә, бәндәјә итаәт етмәк олмаз».

Нәтиҹә олараг гејд едәк ки, һеч бир кимсә Аллаһла бәндә арасына ҝирә билмәз. Нә падшаһ, нә рәис, нә дә ки ата-ана инсаны дини вәзифәләринин иҹрасындан сахламаг сәлаһијјәтинә малик дејилдир.

Суал 146: Ҝүнаһдан чәкинмәк истәјән инсан нә етмәлидир?

Ҹаваб: Хәстәхана, идман залы, һәбсхана нә үчүндүр? Һеч шүбһәсиз ки, инсанын мә’нәви вә физики тәрбијәләндирилмәси үчүн! Амма өтәри бир хәстәликлә әлагәдар һәкимә мүраҹиәт едән шәхс дүзҝүн мүалиҹә олмазса, ағыр хәстәлијә дүчар ола биләр. Аз олмајыб ки, ҝөзләри зәиф ҝөрән инсан ҝөз ҹәрраһијјә әмәлијјатындан сонра кор олуб. Амма һәмин адамлар үмидини үзмәјиб, башга һәкимә мүраҹиәт едибләр.

Ҹәлд вә ҝүҹлү олмаг һәвәси илә мүәјјән бир идман нөвү илә мәшғул олуб, еһтијатсызлыг үзүндән шикәст оланлар да вар. Амма бу сајаг уғурсузлуглара бахмајараг, инсанлар идмандан үз дөндәрмир.

Һансыса кичик бир сәһвә ҝөрә һәбсханаја дүшүб, орадан наркоман кими чыханлар да аз дејил. Амма һәбсханалар мөвҹуддур вә ҝәләҹәкдә дә мөвҹуд олаҹаг.

Гур’ани-кәримдә бујурулур: «Намаз инсаны чиркин ишләрдән чәкиндирир»^[166].

Бәли, мүттәгиләрә доғру јол ҝөстәрән Гур’ан, ҝүнаһдан чәкинмәк истәјәнләри намаза чағырыр. «Филан намаз гылан нә үчүн чиркин ишләрдән чәкинмәјиб» суалына јухарыдакы мисаллар ҹаваб верир. Ајәдә һәгиги намаз нәзәрдә тутулур. Әсл һәким шәфабәхш, әсл идман фајдалы, әсл һәбсхана тәрбијәвериҹи олдуғу кими, әсл намаз да истиснасыз олараг, инсаны ҝүнаһдан узаглашдырыр. Һәгиги намазын шәртләри вардыр. Намазда халис нијјәт, Аллаһын әзәмәтини, өзүнүн кичиклијини анламаг әсас шәртләрдәндир. Имам Садиг (ә) бујурур: «Намазын гәбул олунмасынын әламәти, онун инсаны чиркинликдән узаглашдырмасыдыр».

Суал 147: Һансы мусиги һарамдыр?

Ҹаваб: Гур’анын ајәләри вә Әһли-бејт (ә) һәдисләриндә мусигинин хүсуси бир нөвү олан «ғина» һарам бујурулмушдур. Бә’зи диншүнасларын фикиринҹә, Ислам үмумијјәтлә бүтүн мусигиләри гадаған едир. Әслиндә, Пејғәмбәр дөврүндә мусигијә сәрт мүнасибәтин әсасыны һәмин дөврдә јалныз ғинанын мөвҹудлуғу тәшкил едир. Истәр мусигиси, истәр сөзләри инсанда јалныз мәнфи һиссләр ашылајан ғинанын һарам бујурулмасы, мәнтигә ујғундур.

Ғина инсаны руһи таразлыг вәзијјәтиндән чыхарыр, ону ејш-ишрәтә, әхлагсызлыға сөвг едир. Гур’ани-кәримин «Фүрган» сурәсинин 72-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Аллаһын халис бәндәси о шәхсләрдир ки, батилә шаһид дурмаз, пуч бир шејлә растлашдыгда, ондан үз чевириб, кечәрләр». Имам Садиг (ә) бу ајә һаггында бујурур: «Бу ајәдә ғина нәзәрдә тутулур».

Мусигиси вә сөзләри инсаны доғру јолдан аздыран ғинанын инсан мә’нәвијјатына бир чох мәнфи тә’сирләри вардыр:

«Ғина охунан ев гәм-гүссәдән аманда галмаз», «Ғина охунан евдә дуа гәбул олмаз», «Ғина охунан евә мәләк назил олмаз»^[167].

Суал 148: Ловға јериш инсаны һара апарыр?

Ҹаваб: Лоғман өз оғлуна белә нәсиһәт верир: «...Јер үзүндә ловға-ловға ҝәзиб доланма. Һәгигәтән, Аллаһ өзүндән разы вә ловғаланыб фәхр едән шәхси севмәз. Јеришиндә мүвазинәт ҝөзлә»^[168].

Ујғун Гур’ан ајәләриндән бир даһа ајдын олур ки, Ислам дини өз ардыҹылларынын бүтүн суалларына әһатәли ҹаваб верир. Мө’мин мүсәлманлара, һәтта өз јерләриндә мүвазинәти ҝөзләмәк сифариш олунур. Илк бахышдан әһәмијјәтсиз ҝөрүнән јериш, әслиндә инсан шәхсијјәтинин нишанәләриндәндир.

Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: «Ловға-ловға, тәкәббүрлә јеријән адама јер, јерин алтында јатанлар вә үстүндә ҝәзәнләрин һәр бири лә’нәт охујур».^[169].

Башга бир һәдисдә Һәзрәт (с) бујурур: «Ҝејдији либасла ловғаланан инсаны, Аллаһ-тәала ҹәһәннәм кәнарында јерин тәкинә ендириб, Гаруна јолдаш едәр. Чүнки тәкәббүрүн бүнөврәсини Гарун гојуб»^[170].

Бир һәдисдә нәгл олунур ки, Һәзрәт (с) јолдан кечәркән, адамларын бир дәлинин башына топландығыны ҝөрдү вә бујурду: «Әсл дәли, тәкәббүрлә јол јеријән инсандыр».

Суал 149: Сусмаг нә вахт гызыл дејил?

Ҹаваб: Ел арасында «данышмаг ҝүмүшдүрсә, сусмаг гызылдыр» мәсәли, Ислам дининдә сүкута верилән дәјәри бир даһа тәсдиг едир. Имам Садиг (ә) бујурур: «Сүкут, дүшүнҹә раһатлығынын әсасыдыр». Имам Әли ибни Муса әр-Риза (ә) исә белә бујурур: «Елм, һелм вә сүкут, дүшүнҹә әламәтидир. Сүкут һикмәт гапыларындан биридир»^[171].

Натигин чыхыш етдији мәҹлисдә, мүәллимин данышдығы синиф отағында сакитлијә риајәт олунмасы зәрурәти һамы тәрәфиндән гәбул олунмушдур. Мә’лум мәсәләдир ки, инсан даныша-даныша динләмәк габилијјәтиндән мәһрумдур. Мүәллим дәрс ҝедишиндә сакит отурмајан шаҝирди галдырыр вә сорушур ки, мән нәдән данышырдым? Тәбии ки, шаҝирд ҹаваб верә билмир. Әтрафда баш верәнләри анламаг үчүн сүкут зәрури шәртдир.

Бәс инсан даныша-даныша дүшүнә биләрми? Әлбәттә ки, јох! Демәк, һәјат чәтинликләрини илк әввәл дүшүнҹә илә арадан галдырмалы олан инсан, сүкута мөһтаҹдыр!

Амма әҝәр гызыл ән гијмәтли шејдирсә, сүкут һәмишә гызыл дејилдир. Өзүнүз дүшүнүн, бәшәријјәти илаһи елмлә зинәтләндирән пејғәмбәрләр, залым падшаһларын зүлмүнү ифша едән натигләр, елмин сирләрини өвладларымыза өјрәдән мүәллимләр суссајды, дүнја нә вәзијјәтә дүшәрди?! Бәли, зәрури олмајан сөзү удуб сусмагла бәрабәр, һәгигәти дүнјаја изһар етмәк дә гызылдыр!

Суал 150: Бәтндәки көрпәнин оғлан вә ја гыз олаҹағыны әввәлҹәдән тә’јин етмәк олармы?

Ҹаваб: «Лоғман» сурәсинин 34-ҹү ајәсинә әсасән, беш саһә һаггында билик јалныз Аллаһа мәхсусдур вә бәшәр өвлады үчүн бу елмләр мүәссәр дејил. Бу бешлијә дахилдир:

1. Гијамәтдән хәбәрдарлыг;

2. Јағыш;

3. Ана бәтниндә көрпә;

4. Ҝәләҹәк;

5. Өлүм јери.

«Нәһҹүл-бәлағә»дә нәгл олунур: «Бир ҝүн Әли (ә) ҝәләҹәкдә баш верәҹәк һадисәләрдән данышаркән, јахын адамлардан бири сорушду: «Еј Әмирәл-мө’минин, сән гејб елми илә танышсанмы?». Һәзрәт (ә) ҝүлүмсәјәрәк ҹаваб верди: «Дедикләрим гејб елминдән дејил. Гејб елми јалныз гијамәт елмидир. Аллаһ-тәала бәтндәки көрпәнин оғлан вә ја гыз, ҝөзәл вә ја чиркин, хошбәхт вә ја бәдбәхт олаҹағыны билир. Мәһз бунлар јалныз Аллаһын билдији гејб елмләриндәндир. Галаныны исә, Аллаһ өз рәсулуна, Онун рәсулу исә мәнә өјрәдиб...».

Јашадығымыз елми-техники тәрәгги дөврүндә ана бәтниндәки көрпә вә јағыш һаггында прогнозлар верилир. Бәли, мәһз прогноз! Прогноз исә һәгигәтә чеврилмәјә дә биләр. Прогноз илкин мә’луматлар олмадан верилә билмәз. Мәсәлән, һазырда јалныз формалашмыш көрпә һаггында прогноз верилир. Һансы ки, Аллаһ-тәаланын бу саһәдәки билији вахтла шәртләнмир. Аллаһ үчүн көрпәнин 10 ҝүнлүк вә ја ики ајлыг олмасынын һеч бир фәрги јохдур.

Јағыш һаггында прогноз верилир. Бу прогноз јалныз јағышдан бир нечә ҝүн әввәл верилдикдә өзүнү доғрулдур. Аллаһын елминдә исә јајда гышын, гышда јајын јағынтылары сон дәгиглијинәдәк мә’лумдур.

Суал 151: Ҝөз јашлары өлүм мәләјини ҝери гајтара биләрми?

Ҹаваб: Гур’ани-кәримин мүхтәлиф ајәләринә әсасән, Аллаһ-тәала дүнја ишләрини мәләкләр васитәси илә ҝерчәкләшдирир. Бу мәләкләрдән бир групу руһ алан мәләкләрдир. Онларын апарыҹысы «өлүм мәләји»дир.

Пејғәмбәр (с) бујурур: «Хәстәликләр вә дәрдләр өлүмүн елчиләридир. Өмүр баша чатдыгда, өлүм мәләји ҝәлир вә дејир: «Еј Аллаһ бәндәси, сәнә хәбәр хәбәр далынҹа, елчи елчи далынҹа ҝөндәрдим. Амма сон хәбәр мәнәм!». Сонра дејәр: «Аллаһын дә’вәтини гәбул ет, истәр һәвәслә, истәр һәвәссиз!». Өлүм мәләји бәндәнин руһуну чыхаранда, әтрафдакылар шивән гопарыб, ҝөз јашлары ахыдарлар. Өлүм мәләји дејәр: «Кимин үчүн ағлыјырсыныз? Киминчүн ҝөз јашы ахыдырсыныз? Анд олсун Аллаһа ки, онун вахты гуртарыб вә бүтүн рузисини алыб. Аллаһ ону дә’вәт едиб, о да гәбул едиб». Јенә әлавә едәр: «Ағламаг истәјирсинизсә, өзүнүзә ағлајын! Сон нәфәринизин руһуну чыхаранадәк, јаныныза ҝәләҹәјәм!».

Суал 152: Ҝеҹәни јатмаг, јохса ојаг галмаг даһа фајдалыдыр?

Ҹаваб: Әһли-бејт һәдисләриндән бириндә бујурулур: «Алимин јухусу ҹаһилин ибадәтиндән үстүндүр». Мараглыдыр, неҹә ола биләр ки, јуху ибадәтдән үстүн олсун? Башга бир суал: мүрәббә балдан үстүн ола биләрми? Һамы билир ки, бал мисилсиз бир не’мәтдир вә ону мүрәббә илә мүгајисә етмәјә дәјмәз. Бәс бала сиркә гатышса неҹә? Әлбәттә ки, белә балдан мүрәббә јахшыдыр.

Сөзсүз ки, ибадәт јухудан үстүндүр. Амма надан инсанын ибадәти, адәтән, «гатгы»лы олур. Бу ибадәтдә рија, башгаларынын нәзәрини дүшүнмәк, фикир дағыныглығы кими мәнфи елементләр кифајәт гәдәрдир. Алим исә јухуну ибадәтә «чевримәји» баҹарыр. О, јатаркән дәстәмаз алыр, дуа охујур, сағ тәрәфи үстә јатыр, ән әсасы исә јухунун вахтыны вә мүддәтини дүзҝүн тә’јин едир.

Амма башга бир һал да вар. Инсан ҝеҹәни ојаг галыб, ибадәтә мәшғул олур. «Исра» сурәсинин 79-ҹу ајәсиндә бујурулур: «Ҝеҹә јары ојан вә ҝеҹә намазы гыл. Олсун ки, Рәббин сәни уҹа мәгама галдыра».

«Сәҹдә» сурәсинин 16-ҹы ајәсиндә охујуруг: «Онлар ибадәт үчүн јатагларындан галхар».

Имам Багир (ә) бујурур: «Оруҹ алов гаршысында сипәр олар, сәдәгә ҝүнаһлары мәһв едәр вә ҝеҹә ојаныб ибадәт едән инсаны Аллаһ јад едәр»^[172].

Бәли, ҝеҹәнин әсрарәнҝиз мәнзәрәси, еләҹә дә, сүкуту инсан тәфәккүрүнү ојадыр. Инсан бүтүн бу инҹәликләрин халигинә јол ахтарыр.

Дәрдсиз инсан јохдур. Ҝеҹәнин јарысы дәрдини Аллаһдан башга кимә дејәсән?! Достларын, гоһумларын гапысы бағлы, идарәләрин гапысында гыфыл! Јалныз бир олан Аллаһын гапысы ачыг! Бәли, белә бир мәгамда ибадәт јухудан үстүндүр!

Суал 153: Ахирәт әзабы вар икән, дүнја әзабына нә һаҹәт?

Ҹаваб: Әҝәр инсан дүнја һәјатында имтаһана чәкилиб ахирәтдә мүһакимә олунурса, дүнјадакы бәлаларын мәнтиги нәдир? «Сәҹдә» сурәсинин 21-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Биз ән бөјүк әзабдан әввәл, онлара мүтләг дүнја әзабындан даддыраҹағыг. Бәлкә, ҝери дөнәләр».

Бәли, пејғәмбәрләр ҝөндәрилир, китаблар назил олур, не’мәт верилир, бәлалар ҝәлир. Амма бүтүн бунлардан фајдаланмајан инсанларын сон мәнзили, јалныз вә јалныз ҹәһәннәмдир.

Әҝәр әтрафа нәзәр салсаг, бир чох инсанларын мәһз дүнја әзабындан нәтиҹә чыхарараг, доғру јола ҝәлдијинә шаһид оларыг. Нәфсин һакимијјәти алтында гаршылашдыгда, дајаныб дүшүнүр. Ејш-ишрәтә гәрг олмуш ҹәмијјәт мүдһиш бир зәлзәлә гопан андаҹа, бир ағыздан «Аллаһ»-дејә фәрјад гопарыр. Елм вә мәнтиглә һәгигәти тапмаға һәвәс ҝөстәрмәјәнләр әзабла үзләшән китми, дүшүнмәјә башлајыр.

Дүнја әзабы олмасајды нә оларды? Аллаһ-тәала 124 мин пејғәмбәр ҝөндәриб милләтләри доғру јола чағырмагла кифајәтләнсәјди, дүнја нә көкә дүшәрди? Тәсәввүр един ки, бир ҹәмијјәтдә ганунлар тәблиғ олунур, амма гануну позанлар ҹәзаландырылмыр. «Оғурлуг етмәјин» дејилир, амма оғурлуғун гаршысы алынмыр. Бу ҹәзасызлыг оғурлуға рәваҹ вермирми? Ҝүнаһкарларын ҹәзаландырылмасы, башгалары үчүн ибрәтдир вә үмумијјәтлә, ҹәмијјәтин хејиринә јөнәлдилмиш бир тәдбирдир.

Аллаһ-тәала ҝүнаһкары ҹәзаландырмагла ону ислаһ олмаға, башгаларыны исә ибрәт ҝөтүрмәјә чағырыр вә белә бир әзаб, бәшәријјәт үчүн олдугҹа зәруридир.

Суал 154: Пејғәмбәрләр тәгијјә едибми?

Ҹаваб: «Тәгијјә» әрәбҹәдән тәрҹүмәдә «чәкинмәк» мә´насыны верир, инсанын өз дини бахышларыны изһар етмәкдән чәкинмәсидир. «Әһзаб» сурәсинин 39-ҹу ајәсиндә охујуруг: «О пејғәмбәрләр ки, Аллаһын һөкмләрини тәблиғ едәр, Ондан чәкинәр вә Аллаһдан башга кимсәдән горхмазлар». Бу вә диҝәр ајәләрдән мә´лум олур ки, пејғәмбәрләрә өз рисаләтләринин тәблиғиндә тәгијјәјә иҹазә верилмәмишдир.

Ону да унутмаг олмаз ки, тәгијјәнин мүхтәлиф нөвләри вардыр. Јухарыдакы ајәдә зикр олунан тәгијјә, горху тәгијјәсидир. Јә´ни пејғәмбәрләр горху сәбәбиндән өз рисаләтини тә´хирә сала билмәз.

Тәгијјәнин башга бир нөвү, тәһбиби тәгијјәдир. Инсан бә´зән гаршы тәрәфин мәһәббәтини ҹәлб етмәк үчүн өз әгидәсини ачыгламыр. Белә бир тәгијјә мүәјјән мүштәрәк ишләрдә гаршы тәрәфлә һәмкарлыға шәраит јарадыр.

Үчүнҹү нөв тәгијјә, пәрдәләнмә тәгијјәсидир. Һәр бир инсан вә ја ҹәмијјәт өз мәгсәдинә чатмаг үчүн һазырладығы планы дүшмәндән ҝизләтмәлидир. Ајдын мәсәләдир ки, гаршы тәрәфин атаҹағы аддымлардан хәбәрдар олан дүшмән, өз тәдбирини ҝөрәҹәкдир.

Пејғәмбәрләрә горху тәгијјәси ҹаиз олмаса да, онларын һәјатында икинҹи вә үчүнҹү нөв тәгијјәләр кифајәт гәдәрдир. Мәсәлән, спиртли ичкиләрин мәрһәлә-мәрһәлә гадаған олунмасы, буна мисал ола биләр. Бүтләри гырмаг гәрарына ҝәлмиш Ибраһим бүтпәрәстләрә шәнлијә ҝетмәјиб, шәһәрдә галмасынын сәбәбини доғру-дүзҝүн ачыгласајды, мәгсәдинә чата биләрдими?!

Имам Садиг (ә) бујурур: «Тәгијјә мәним вә мәним бабаларымын ајинидир. Тәгијјәси олмајанын дини јохдур»^[173].

Суал 155: Пејғәмбәрлик һәвәсинә дүшәнләри неҹә анлатмалы?

Ҹаваб: Аллаһ-тәала бујурур: «(Мәһәммәд) Аллаһын рәсулу вә пејғәмбәрләрин сонунҹусудур»^[174].

Әлбәттә ки, ајә вә һәдисләр јалныз мө’мин мүсәлманлар үчүн мө’тәбәрдир. Пејғәмбәрлик ешгинә дүшмүш фырылдагчылары исә, јалныз елм вә мәнтиг јолу илә сусдурмаг олар. Белә ки, һеч бир пејғәмбәр ҝөндәрилдији ҹәмијјәтдә дәлил-сүбутсуз гәбул олунмамышдыр. Буна ҝөрә дә, бу ешгә дүшәнләр өз пејғәмбәрликләрини сүбута јетирмәк үчүн ашағыдакы тәләбләрә ҹаваб вермәлидирләр:

1. Бүтүн пејғәмбәрләр мө’ҹүзә илә ҝөндәрилдијиндән, иддиачы өз мө’ҹүзәсини ҝөстәрмәлидир;

2. Бүтүн пејғәмбәрләрин ҝәлиши өзүндән әввәлки пејғәмбәр тәрәфиндән хәбәр верилмишдир;

Иса (ә) вә онун ҝәтирдији Инҹилдә һәзрәт Мәһәммәд (с) һаггында хәбәрләр вардыр. Иддиачы өз пејғәмбәрлијинин сүбуту үчүн Гур’андан дәлил ҝәтирмәлидир (Һансы ки, «Әһзаб» сурәсинин 40-ҹы ајәсиндә «Мәһәммәд пејғәмбәрләрин сонунҹусудур»-дејә бујурулур).

3. Пејғәмбәр өз дөврүнүн ән инкишаф етмиш елм саһәсиндә һамыдан үстүн олмалыдыр;

Неҹә ки, Муса мө’ҹүзәдә, Иса тиббдә, Мәһәммәд (с) мәнтиг вә һикмәтдә биринҹи иди.

4. Пејғәмбәр ҹәмијјәтин бүтүн проблемләринин һәлли јолуну ҝөстәрмәји баҹармалыдыр;

5. Пејғәмбәр зоракы һакимијјәтә гаршы чыхыб, иҹтимаи әдаләтин бәрпасына чалышмалыдыр;

6. Пејғәмбәрин дининә һамыдан әввәл онун ән јахын адамлары иман ҝәтирмәлидир вә с.

Суал 156: Ислам пејғәмбәринин зөвҹәләринин сајынын фәлсәфәси нәдир?

Ҹаваб: Һәзрәт Мәһәммәдин (с) бир јох, бир нечә гадынла евләнмәси, бир сыра иҹтимаи-сијаси чәтинликләрин һәлли мәгсәдини дашымышдыр. Һәзрәт өз пејғәмбәрлијини е’лан етдији заман тәк-тәнһа иди вә онун рисаләтинә чох аз адам иман ҝәтирмишди. Тәбии ки, хүрафатын һаким олдуғу һәмин ҹәмијјәтдә әксәр гәбиләләр онун рисаләтинә мүхалиф мөвгедә дајанмышдылар. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) дүшмәнин мүгавимәтини гырмаг үчүн иҹазә верилмиш бүтүн јоллардан истифадә едирди.

Һәзрәт (с) јалныз бир бакирә гызла ‒ Аишә илә евләнмишдир. 25 јашлы ҝәнҹ, 40 јашлы дул гадынла ‒ Хәдиҹә (с.ә.) евләнмиш вә 53 јашынадәк јалныз, бу гадынла никаһда олмушдур.

Өз дөврүнүн ҹаһил адәт-ән’әнәләрини сындырмаг үчүн дул Зејнәблә евләнән Пејғәмбәр, бакирә гызларла да аилә һәјаты гура биләрди.

Тарихчиләр һәзрәт Мәһәммәдин (с) зөвҹәси сајылан гадынларын әксәријјәтинин онунла ҹинси јахынлыгда олмадығыны билдирирләр. Һәтта бә’зи гәбиләләр өз гызыны Һәзрәтә нишанламагла кифајәтләнмиш вә буну өзләри үчүн бөјүк фәхр һесаб етмишләр.

Икинҹи бир тәрәфдән, сонсуз олмајан Пејғәмбәрин (с) нә үчүн аз сајда өвлады олмалы иди. Һәмин дөврдә, адәтән, өвладла нәтиҹәләнән ҹинси јахынлыг, Һәзрәт (с) үчүн өнәмли дејилди. Өнәмли олан, бу издиваҹлар васитәси илә гәбиләләри Ислама ҝәтирмәк, ҹәмијјәтдә әлагәләри мөһкәмләтмәк иди.

Суал 157: Евләнмәк истәдијимиз гадына баха биләрикми?

Ҹаваб: Тәфсирчиләрин фикиринҹә, евләнмәк истәјән шәхс евләнмәк истәдији гадына баха биләр.

Инсан һәјатында ән әһәмијјәтли һадисәләрдән бири, издиваҹдыр. Ислам дини бүтүн ишләрдә кор-коранә сечимин әлејһинә олдуғу кими, издиваҹ заманы да камил бәсирәт тәрәфдарыдыр. Ҝәләҹәкдә баш верә биләҹәк пешманчылыгларын гаршысыны алмаг үчүн евләнмәк истәјән инсан, нәзәрдә тутдуғу гадыны шәриәт чәрчивәсиндә камил танымалыдыр.

Һәзрәт Пејғәмбәр (с) евләнмәк истәјән јахын адамларындан биринә бујурур: «Әввәлҹәдән она бах. Бу, араныздакы мәһәббәтин дәринлијинә сәбәб олар».

Әлбәттә ки, шәриәт о шәхсә бахмаг иҹазә верир ки, онун бу гадынла евләнмәк фикири ҹидди олсун. Евләнмәјә гадын ахтармаг мәгсәди илә бахмаг, ҹаиз дејил. Һәтта иҹазә верилдији тәгдирдә, шәһвәтлә бахмаг һарамдыр.

Суал 158: Гонагдан аҹ олдуғуну сорушмаг олармы?

Ҹаваб: Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: «Гонаг беһишт бәләдчисидир»^[175]. Гонаға еһтирам ҝөстәрилмәси о гәдәр әһәмијјәтлидир ки, Ислам гонағы сәмадан енмиш һәдијјә кими тәгдим едир. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: «Гонаг өз рузиси илә ҝәлир вә аиләнин ҝүнаһларыны өзү илә апарыр».

Гонаға бөјүк әһәмијјәт верилмәси илә јанашы, ону тәмтәрагла гәбул етмәк нәһј олунур. Ислам гонағын садә шәкилдә гәбул едилмәсини төвсијә едәрәк мәсләһәт ҝөрүр ки, ев саһиби оланыны мүзајигә етмәсин, гонаг бунда артыг гәбулун интизарында олмасын.

Имам Садиг (ә) бујурур: «Гонагдан јемәк јејиб-ичмәјәҹәјини сорушмајын. Имкан чатан һәддә сүфрә ачын»^[176]. Ачылмыш сүфрәни касыб биләрәк, тәһгир етмәк ҹаиз дејил. «Сизә лајиг сүфрә ача билмәдим» демәк олмаз. Имам Садиг (ә) бујурур: «Ачылмыш сүфрәни әскик билән ев саһиби вә гонаг азғындыр».

Гонағын да өз вәзифәләри вардыр. Гонаг она ҝөстәрилән јердә отурмалы, ев саһибинин нараһатчылығына сәбәб олаҹаг һәрәкәтләрә јол вермәмәлидир.

Суал 159: Инсан өз өмрүнү неҹә узада биләр?

Ҹаваб: Бу суал бәшәр тарихи бојун инсанлары дүшүндүрмүшдүр. Амма бу саһәдә арашдырма апаран әксәр тәдгигатчылар, мәсәләјә сырф физиоложи бахымдан јанашмышлар. Ислам дини физиоложи амилләрин инсан өмрүнә тә’сирини нәинки инкар етмир, һәтта бу саһәдә ҝөстәришләр дә верир. Инсанын нормал јуху вә гидаланма режими, онун өмрүнүн узунлуғунда әһәмијјәтли рол ојнајыр.

Амма бундан да әһәмијјәтли амилләр вардыр. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: «Аллаһ јолунда сәдәгә вә гоһумлары јохламаг евләри абад едиб, өмүрләри узадар»^[177].

Һәзрәт (с) өз бујуругларында зинаны мәһкум едәрәк бујурур: «Еј мүсәлманлар, зинадан чәкинин. Онун алты пис нәтиҹәси вардыр ки, үчү дүнјада, үчү исә ахирәтдәдир. Зинанын дүнја һәјатындакы үч тә’сири бунлардыр: инсанын нуруну апарар, касыблыг ҝәтирәр, өмүрү гысалдар»^[178].

Демәк, өмүрүнүн гысалмасындан еһтијатланараг еколожи саф гидалара үстүнлүк верән инсан, өз мә’нәвијјатына да нәзәр салмалыдыр. Инсанын шәраб ичиб-ичмәмәсинин, зина едиб-етмәмәсинин, гадынын һиҹаблы олуб-олмамасынын Аллаһ үчүн һеч бир фајдасы јохдур. Ислам дининдә нәзәрдә тутулмуш бүтүн һәддләр, јалныз вә јалныз инсанын дүнја вә ахирәт сәадәтини тә’мин етмәк үчүндүр.

Суал 160: Руһларла әлагә сахламаг мүмкүндүрмү?

Ҹаваб: «Фатир» сурәсинин 22-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Дириләрлә өлүләр ејни дејилләр. Шүбһәсиз ки, Аллаһ (һагг сөзү) истәдији шәхсләрә ешитдирәр. (Амма еј Пејғәмбәр) сән исә гәбирләрдә оланлара ешитдирән дејилсән».

Бәдр дөјүшүндә өлдүрүлмүш кафирләрә мүраҹиәтлә данышан Пејғәмбәр (с), Өмәрин е’тиразы илә гаршылашды. Һәзрәт (с) «онларын ки, руһу јохдур» дејән Өмәрә белә ҹаваб верди: «Мәним дедикләрими сиз онлардан јахшы ешитмирсиниз. Садәҹә, онларын ҹаваб вермәк гүдрәти јохдур»^[179].

Бүтүн мүсәлманлар намазын сонунда пејғәмбәрә салам ҝөндәрирләр. Дүнјасыны дәјишмиш инсанын ҹәсәдинә «ла илаһә илләллаһ» тәлгин едилир. Бүтүн бунлар мө’тәбәр һәдисләрә әсасән иҹра олунур. Әҝәр дүнјасыны дәјишмиш инсан бизи ешитмирсә, һансы әсасла она салам ҝөндәрмәли вә ја тәлгин етмәлијик?!

«Нәһҹүл-бәлағә»дә өлүләрин руһу илә әлагәјә ишарә олунур вә һәзрәт Әлинин (ә) мө’минләрин руһу илә данышдығы билдирилир.

Өлмүш инсанын дүнја һәјаты илә әлагәси кәсилсә дә, Аллаһын ирадәси илә белә бир әлагә мүмкүндүр.

Суал 161: Гур’ани-кәримин 114 сурәси олдуғу һалда, нә үчүн «Јасин» сурәси даһа чох тилавәт олунур?

Ҹаваб: Бу сурә «ја» вә «син» мүгәттә һәрфләри илә башлајыр. Имам Садиг (ә) бујурур: «Јасин Аллаһын Рәсулунун адыдыр. Чүнки бунун ардынҹа бујурулур ки, «сән мүрсәл (шәриәт саһиби олан) пејғәмбәрләрдәнсән». Сурәдә јараныш, гијамәт, һәјат вә өлүм һаггында мүхтәлиф сәһнәләрлә гаршылашырыг.

Һәдисләрдә «Јасин» сурәси «Гур’анын гәлби» адландырылыр. Имам Садиг (ә) бујурур: «Бу сурәни гүрубдан әввәл охујан инсан ҝүн узуну һифз олунар вә бол рузидән фајдаланар. Һәр кәс бу сурәни јатмаздан әввәл охуса, Аллаһ мин мәләк мә’мур едәр ки, ону һәр шејтан вә һәр бәладан горусун»^[180].

Лакин бу фәзиләтләр сурәни кор-коранә охујана јох, онун мәфһумуну дүшүнүб, анлајанлара шамилдир. Елә бир дүшүнҹә ки, инсанын әмәлләринә сирајәт едир!

Суал 162: Јухуја әмәл етмәк олармы?

Ҹаваб: Јуху үч гисмдир: јозуму олан илаһи, доғру јухулар; инсаны доғру јолдан аздыран шејтани јухулар; бир иш һаггында чох дүшүнмәкдән јаранмыш әсассыз јорғунлуг јухулары.

Ибраһим Пејғәмбәр (ә) оғлу Исмајыли ҝөрдүјү јухуја әсасән гурбан кәсмәк гәрарына ҝәлмишди. Мараглыдыр, инсан јухуја әсасән белә бир ҹидди гәрар гәбул едә биләрми?

Пејғәмбәрләр бир сыра мәсәләләрдә, еләҹә дә јуху мәсәләсиндә ади инсанлардан фәргләнирләр. Онлар јалныз илаһи јухулар ҝөрүр, бә’зән исә вәһји јуху васитәси илә гәбул едирләр. Бә’зи рәвајәтләрдә Ибраһимин ујғун јухуну үч ҝеҹә ардыҹыл ҝөрдүјү нәгл олунур.

Башга бир рәвајәтдә нәгл олунур ки, шејтан Ибраһимә, «ҝөрдүјүн јуху шејтани јухудур» дејә вәсвәсә едирди. Амма Ибраһим әмин иди ки, пејғәмбәрләр шејтани јуху ҝөрмүрләр.

Демәк, ади инсанларын ҝөрдүјү јухуја әсасән әмәл етмәси, мәнтиги дејилдир вә јухуда верилән ҝөстәришә мүтләг әмәл олунмасы хүрафатдыр.

Суал 163: Гур’ан мө’минләри гәләбә илә мүждәләдији һалда, нә үчүн бә’зи мө’минләр шәһадәтә јетишир?

Ҹаваб: «Гәләбә» сөзүнүн мә’насы олдугҹа ҝенишдир. «Сәффат» сурәсинин 172-ҹи ајәсиндә мө’минләрә белә бир вә’дә верилир: «Онлар мүтләг галиб ҝәләҹәкләр». Бәс нә үчүн имам Һүсејн (ә) Кәрбәла вагиәсиндә шәһадәтә јетишди? Шәһадәти мәғлубијјәт һесаб етмәк олармы?

Тәсәввүр един ки, бир пејғәмбәр дүшмәнлә дөјүшдә шәһадәтә јетирилиб. Амма онун дини ҹәмијјәти өз тә’сири алтына алараг, батил әгидәләрә галиб ҝәлиб. Диггәт етсәк ҝөрәрик ки, һәмин пејғәмбәр әслиндә галиб ҝәлмишдир. Гәләбә бир инсаны јох, онун әгидәсини сындырмагдыр. Бәли, имам Һүсејн (ә) Кәрбәлада гәтлә јетирилди. Лакин бүтөвлүкдә Кәрбәла вагиәси Исламын талејиндә тарихи дөнүш нөгтәсинә чеврилди.

Гәләбәнин диҝәр бир нөвү, тәдриҹи гәләбәдир. Белә бир гәләбә әсрләрҹә давам едән мүбаризәдән, нечә-нечә нәсилләрин шәһадәтә јетишмәсиндән сонра әлдә едилир.

Ән әсас нөгтәләрдән бири исә, әбәдијјәт мәсәләсидир. Јә’ни дүнја сәадәти ахирәт сәадәти демәк дејилдир. 70 иллик бир өмүрү хошбәхт јашајан инсаны, хошбәхт адландырмаг олмаз. Әсл хошбәхтлик ахирәт хошбәхтлијидир. Әҝәр имам Һүсејн (ә) шәһид олагла беһиштә ҝедирсә, демәк галиб ҝәлир. Јох, ону гәтлә јетирән Шимр ҹәһәннәм одуна бәләнирсә, демәк әслиндә мәғлуб олур.

Суал 164: Ҝөздәјмә һәгигәтдирми?

Ҹаваб: Бир чох инсанларын ҝөзүндә хүсуси бир тә’сир олдуғу барәдә ҝәзән сөз-сөһбәтләрдә һәгигәт вармы? Һәзрәт Пејғәмбәрдән (с) бу барәдә сорушулдугда, о бујурду: «Гәзавү-гәдәри габаглаја биләҹәк шеј ҝөздәјмәдир»^[181].

Јәгуб пејғәмбәр өз өвладларыны мәһз ҝөздәјмәдән горумаг мәгсәди илә дејир: «Јәгуб деди: «Оғулларым! Мисирә ејни бир гапыдан ҝирмәјин, ајры-ајры гапылардан дахил олун...»^[182]. Һәзрәт Әли (ә) бујурур: «Пејғәмбәр (с) Һәсән (ә) вә Һүсејн (ә) үчүн ҝөдәјмә дуасы һазырламышды»^[183]. Һәзрәт «Нәһҹүл-бәлағә»дә бир даһа бујурур: «Ҝөздәјмә, еләҹә дә ону арадан галдырмаг үчүн дуа, һәгигәтдир».

Амма Исламда ҝөздәјмәнин бир һәгигәт кими гәбул едилмәси кимсәјә әсас вермир ки, бу саһәдә хүрафат һәддинә јетишсин. Бу саһәдә динин ҝөстәришләриндән кәнара чыхараг, ифрата вармаг ҹаиз дејил.

Суал 165: Бағышланмајан ҝүнаһ вармы?

Ҹаваб: «Зумәр» сурәсинин 53-ҹү ајәсиндә бујурулур: «Де ки, еј мәним өзләринә зүлм етмәкдә һәдди ашмыш бәндәләрим! Аллаһын рәһминдән үмидсиз олмајын. Аллаһ бүтүн ҝүнаһлары бағышлајар. Һәгигәтән, О, бағышлајан вә рәһм едәндир!».

Бу ајәнин назил олма сәбәби кими, бә’зи тәфсирчиләр Вәһшинин дастаныны ҝөстәрирләр. Вәһши һәзрәт Пејғәмбәрин (с) әмиси Һәмзәнин гатилидир. Өзүнү һәр заман Пејғәмбәрә (с) сипәр етмиш Һәмзә, Вәһши тәрәфиндән намәрдликлә гәтлә јетирилмишди.

Заман кечди. Ислам гүдрәтләнди. Вәһши дә Ислам динини гәбул етмәк гәрарына ҝәлди. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) «Әмим Һәмзәни неҹә өлдүрдүн» сорушду. Вәһши һәмин сәһнәни тәсвир етдији заман, Һәзрәт (с) бәрк ағлајырды. Амма Вәһшинин төвбәси гәбул олду. Һәзрәт (с) она бујурду: «Мәним ҝөзүмә ҝөрүнмә, сәнә баха билмирәм». Вәһши Шам истигамәтиндә ҝедиб, бир даһа ҝөзә ҝөрүнмәди.

Һәзрәтдән (с) сорушдулар ки, бу ајә тәкзә Вәһшијә аиддир, јохса һамыја? Пејғәмбәр, «һамыја!» -дејә ҹаваб верди.

Суал 166: «Исрафилин суру» нәдир?

Ҹаваб: «Зумәр» сурәсинин 68-ҹи ајәсиндә бујурулур: «Сур чалынаҹаг, Аллаһын истәдији кимсәләрдән башга, дәрһал һамы өләҹәк. Сонра бир даһа чалынан кими, онлар галхыб мүнтәзир олаҹаглар!».

Неҹә ола биләр ки, сәс далғалары бүтүн дүнјаны бүрүјә? Бир һалда ки сәс сүр’әти санијәдә 240 метри ашмыр, бир Сурун сәси бүтүн јер үзүнә неҹә јајыла биләр?

Рәвајәтләрә әсасланараг дејә биләрик ки, Сур ади бир шејпур дејилдир: Имам Зејнәлабидин (ә) бујурур: «Сур бөјүк бир бујнуздур. Јерә јөнәлмиш ашағы уҹла сәмаја јөнәлмиш јухары уҹ једдинҹи гатынадәкдир. Онун үзәриндә руһларын сајы гәдәр дәлик вардыр». Һәзрәт Пејғәмбәр (с) бујурур: «Сур нурдан олан бир бујнуздур вә үзәриндә руһларын сајы гәдәр дәлик вардыр»^[184].

Сурун нурдан олмасы, бу сәсин сүр’әтинин санијәдә 300.000 км ишыг сүр’тиндән чох олмасына бир ишарәдир.

Суал 167: Өзүнү ислаһ етмәмиш инсан, башгаларыны ислаһ едә биләрми?

Ҹаваб: Ислам дини өз ардыҹылларыны ҹәмијјәтин ислаһына чағырыр. Үмумијјәтлә, мүәјјән бир јола бағланмыш инсан, фитри олараг башгаларыны да бу јолда ҝөрмәк истәјир. Амма бу ишдә һеч дә һамы мүвәффәг дејилдир.

Гур’ани-кәримдә «Аллаһа тәрәф чағырын»-дејә әмр олунур вә бу чағырышын програмы тәгдим олунур. «Фуссиләт» сурәсинин 33-36-ҹы ајәләринә әсасән, тәфсирчиләр Аллаһа тәрәф чағырышын дөрд мәрһәләсини гејд едирләр:

1. Дә’вәт едәнләр иман вә әмәл бахымындан өзләрини ислаһ етмәлидирләр;

2. Писликләр јахышлыгла арадан галдырылмалыдыр;

3. Әхлаг гајдаларына әмәл олунмалыдыр;

4. Манеәләр арадан галдырылмалы, шејтанын вәсвәсәләри илә мүбаризә апарылмалыдыр.

«Нурус-сәгәлејн»дә охујуруг: «Аллаһ-тәала өз пејғәмбәринә бујурур ки, јахшылыгла пислик ејни дејилдир, пислији ән јахшы үсулла арадан галдыр. Јә’ни сәнә пислик едәнләрә јахшылыгла ҹаваб вер. Бу һалда дүшмән сәмими доста чевриләр»^[185].

Суал 168: Һәзрәт Мәһәммәд (с) Исламдан әввәл һансы диндә иди?

Ҹаваб: Һәзрәт Пејғәмбәрин һәјат тарихчәсиндә апарылан арашдырмалар сүбут едир ки, Исламдан әввәл Мәккә әһли бүтпәрәст олса да, Һәзрәт јалныз бир олан Аллаһа е’тигад етмишдир.

Тәфсирчиләр арасында Һәзрәтин (с) һансы диндә олмасы барәдә мүхтәлиф рә’јләр олса да, ән мәнтиги нәзәр будур ки, Ислам она назил оланадәк, Рәсуләллаһ (с) Аллаһын јалныз онун үчүн мүәјјәнләшдирдији бир програма әмәл етмишдир.

«Нәһҹүл-бәлағә»дә бујурулур: «Аллаһ-тәала Мәһәммәд (с) сүддән ајрылан замандан башлајараг, ән әзәмәтли мәләји илә ону доғру јол вә доғру әхлага сөвг етмишдир».

Әлламә Мәҹлиси рәвајәтләрә әсасланараг билдирир ки, һәзрәт Мәһәммәд (с) пејғәмбәрликдән әввәл дә пејғәмбәрлик мәгамында олмушдур. Даим мәләкләрин сәсини ешитмиш, јухуларындан илһам алмышдыр.

Белә ки, гәтијјәтлә дејә биләрик ки, һәзрәт Пејғәмбәр (с) Ислам гәдәрки дөврдә нә мәсиһи, нә дә јәһуди дининдә олмамышдыр.

Суал 169: Иманын һансы мәрһәләләри вардыр?

Ҹаваб: Истәр елм, истәрсә дә һәгигәтә тә’зим руһу мә’насында иманын дәрәҹәләри вардыр. «Фәтһ» сурәсинин 4-ҹү ајәсиндә бујурулур: «Мө’минләрин иманы үстүнә иман артырмаг үчүн онларын үрәкләринә өз дәрҝаһындан хәтирҹәмлик, раһатлыг вә мә’нәви мөһкәмлик ҝөндәрән Одур». Имам Садиг (ә) бујурур: «Иманын он дәрәҹәси вардыр. Нәрдиван кими пиллә-пиллә уҹалыр»^[186].

Гур’ани-кәримдә бујурулур ки, Аллаһ-тәала һәр бир инсаны онун гүввәси һәддиндә сорғуја чәкир. Демәк, иман дәрәҹәси ашағы олан инсанларын сорғусу даһа јүнҝүл кечәҹәкдир. Һәзрәт Пејғәмбәр (с) вә онун Әһли-бејтиндән нәгл олунмуш һәдисләрдә иман сәвијјәси ашағы олан инсанлары гынамамаг төвсијә олунур. Амма дејиләнләрдән белә нәтиҹә чыхармаг јанлыш олар ки, тамам имансыз ‒ кафир инсанлара сорғу јохдур. Иман бүтүн бәшәријјәтин фитрәтинә мәхсус олан бир сифәтдир. Сорғудан ҝәзәштләр исә, бирбаш инсанларын исте’дады илә бағлыдыр. Атәшин Ибраһимә ҝүлзара дөндүјүнү ҝөрән Нәмруд, Аллаһын гүдрәти гаршысында гурбан кәсир. Амма јенә дә дүнјәви мәгамыны итирмәк горхусундан, ашкар иман ҝәтирмәјиб кафирләрдән олур.

Суал 170: Иман ешгдир, јохса ағылын дәрки?

Ҹаваб: Гур’ани-кәримин «Һүҹәрат» сурәсинин 7-ҹи ајәсиндә бујурулур: «...Аллаһ сизә иманы севдирмиш, ону, үрәкләриниздә сүсләмиш күфрә, аси олмаға гаршы нифрәт ојатмышдыр».

Адәтән, инсанлар һәгигәтин гәбулу үчүн дәлил-сүбут истәјирләр. Белә бир истәк тәбиидир вә Ислам тәрәфиндән инкар олунмур. Амма инсан гәбул етдији һәгигәти севмәјә дә биләр. Имам Садиг (ә) бујурур: «Иман, севҝи вә нифрәтдән башга бир шеј дејил» бујурур.

Имам Багир (ә) бујурур: «Дин мәһәббәт, мәһәббәт исә диндир».

Тәсадүфү дејилдир ки, каинатын објектив низамлы гурулушуну дәриндән мүталиә едән астроном Аллаһын варлығыны тәсдигләдији һалда, ибадәт етмәјә дә биләр. Әксинә, бу дәлилләрдән тамами илә хәбәрсиз, јалныз фитрәтинин сәсини динләмәклә иман ҝәтирмиш савадсыз чобан, һеч бир шәкк-шүбһәјә јол вермәдән Аллаһына ибадәт едир!

---

[1]«Нәҹм» сурәси, ајә 13-15.
[2]«Тәкарус» сурәси, ајә 5-7.
[3]«Нәһҹүл-бәлағә».
[4]Тәфсири Нурус-сәгәлејн, 1-ҹи ҹилд, сәһ. 405.
[5]«Бәгәрә» сурәси, ајә 279.
[6]«Бәгәрә» сурәси, ајә 237.
[7]«Нур» сурәси, ајә 22.
[8]«Нәһҹүл-бәлағә».
[9]«Нәһҹүл-бәлағә».
[10]«Вәсаилуш-шиә», 16-ҹы ҹилд, сәһ. 310.
[11]«Сәфинәтүл-бәһар», 1-ҹи ҹилд, сәһ. 448.
[12]«Бәгәрә» сурәси, ајә 102.
[13]«Бәгәрә» сурәси, ајә 152.
[14]«Нурус-сәгәлејн», 1-ҹи ҹилд, сәһ. 140.
[15]«Ниса» сурәси, ајә 140.
[16]«Нурус-сәгәлејн», 1-ҹи ҹилд, сәһ. 684.
[17]«Ә’раф» сурәси, ајә 34.
[18]«Сәһиһи-Бухари», 6-ҹы ҹилд, сәһ.3.
[19]«Тарихе-Бағдад», 7-ҹи ҹилд, сәһ. 452.
[20]«Ә’раф» сурәси, ајә 187.
[21]«Ә’раф» сурәси, ајә 204.
[22]«Әнфал» сурәси, ајә 15.
[23]«Әнфал» сурәси, ајә 65.
[24]«Әнфал» сурәси, ајә 60.
[25]«Али-имран» сурәси, ајә 145.
[26]«Али-имран» сурәси, ајә 122.
[27]«Әнфал» сурәси, ајә 16.
[28]«Нурус-Сәгәлејн», 2-ҹи ҹилд сәһ.139.
[29]«Әнфал» сурәси, ајә 27.
[30]«Мүһасин», сәһ. 57.
[31]«Төвбә» сурәси, ајә 108.
[32]«Төвбә» сурәси, ајә 30.
[33]«Нурус-сәгәлејн», 2-ҹи ҹилд, сәһ.205.
[34]«Төвбә» сурәси, ајә 33.
[35]«Мәҹмәүл-бәјан».
[36]«Икмалид-дин».
[37]«Вәсаилуш-шиә», 6-ҹы ҹилд, сәһ.144.
[38]«Вәсаилуш-шиә», 6-ҹы ҹилд сәһ. 4.
[39]«Төвбә» сурәси, ајә 103.
[40]«Төвбә» сурәси, ајә 124-125.
[41]«Јунис» сурәси, ајә 5.
[42]«Рә’д» сурәси, ајә 28.
[43]«Јунис» сурәси, ајә 62.
[44]«Нәһҹүл-бәлағә».
[45]«Јунис» сурәси, ајә 98.
[46]«Јунис» сурәси, ајә 99.
[47]2-ҹи ҹилд, сәһ.334.
[48]«Һуд» сурәси, ајә 112.
[49]«Мәҹмәүл-бәјан», 5-ҹи ҹилд, сәһ.199.
[50]«Әл-мәнсур».
[51]«Һуд» сурәси, ајә 112.
[52]«Нуһ» сурәси, ајә 10-12.
[53]«Нәһҹүл-бәлағә».
[54]«Һуд» сурәси, ајә 43.
[55]«Һуд» сурәси, ајә 46.
[56]«Һуд» сурәси, ајә 106, 108.
[57]«Нурус-сәгәлејн», 2-ҹи ҹилд, сәһ. 398.
[58]«Нәһҹүл-бәлағә».
[59]«Биһарул-әнвар», 14-ҹү ҹилд, сәһ. 411.
[60]«Биһарул-әнвар», 74-ҹү ҹилд, сәһ.78.
[61]«Нәһҹүл-бәлағә».
[62]«Сәфинәтүл-биһар», 1-ҹи ҹилд, сәһ.596.
[63]«Јусиф» сурәси, ајә 18.
[64]«Биһарул-әнвар», 22-ҹи ҹилд, сәһ.157.
[65]«Јусиф» сурәси, ајә 29.
[66]«Сәфинәтүл-биһар», 1-ҹи ҹилд, сәһ. 595.
[67]«Рә’д» сурәси, ајә 11.
[68]«Али-имран» сурәси, 59.
[69]«Шүәра» сурәси, ајә 152.
[70]«Бәгәрә» сурәси, ајә 220.
[71]«Ә’раф» сурәси, ајә 142.
[72]«Сад» сурәси, ајә 27.
[73]«Јунис» сурәси, ајә 91.
[74]«Јусиф» сурәси, ајә 73.
[75]«Рә’д» сурәси, ајә 12.
[76]«Рә’д» сурәси, ајә 17.
[77]«Рә’д» сурәси, ајә 38-39.
[78]«Әл-мизан» 11-ҹи ҹилд, сәһ.419.
[79]«Ибраһим» сурәси, ајә 5.
[80]«Нурус-сәгәлејн», 2-ҹи ҹилд, сәһ.526.
[81]«Али-имран» сурәси, ајә 173.
[82]«Али-имран» сурәси, ајә 159.
[83]«Нәһл» сурәси, ајә 99.
[84]«Биһарул-әнвар», 3-ҹү ҹилд, сәһ.377.
[85]«Али-имран» сурәси, ајә 159.
[86]«Һиҹр» сурәси, ајә 3.
[87]«Нәһҹүл-бәлағә» {мәнбә камил дејил}.
[88]«Заријјат» сурәси, ајә 56.
[89]«Ҹинн» сурәси, ајә 11.
[90]«Ҹинн» сурәси, ајә 13.
[91]«Ҹинн» сурәси, ајә 14.
[92]«Һиҹр» сурәси, ајә 45-48.
[93]«Һиҹр» сурәси, ајә 49.
[94]«Нурус-сәгәлејн», 3-ҹү ҹилд, сәһ. 55.
[95]«Нурус-сәгәлејн», 3-ҹү ҹилд сәһ. 57.
[96]«Нәһл» сурәси, ајә 58-59.
[97]«Вәсаилүш-шиә», 15-ҹи ҹилд, сәһ.104.
[98]«Вәсаилүш-шиә», 15-ҹи ҹилд, сәһ.100.
[99]«Нәһл» сурәси, ајә 66.
[100]«Нәһл» сурәси, ајә 69.
[101]«Сәфинәтүл-биһар», 2-ҹи ҹилд, сәһ. 190.
[102]«Нәһл» сурәси, ајә 99-100.
[103]«Нәһл» сурәси, ајә 105.
[104]«Сәфинәтүл-биһар», {мәнбә камил дејил}.
[105]«Үсули-кафи,» 2-ҹи ҹилд, сәһ. 254.
[106]«Нәһл» сурәси, ајә 112.
[107]«Тәфсире Нурус-сәгәлејн» 3-ҹү ҹилд, сәһ. 91.
[108]«Нәһл» сурәси, ајә 107.
[109]«Нәһл» сурәси, ајә 126.
[110]«Мәрјәм» сурәси, ајә 23.
[111]«Мәрјәм» сурәси, ајә 71.
[112]«Нурус-сәгәлејн», 3-ҹү ҹилд сәһ. 353.
[113]«Нурус-сәгәлејн», 3-ҹү ҹилд, сәһ.353.
[114]«Мәрјәм» сурәси, ајә 72.
[115]«Әнбија» сурәси, ајә 22.
[116]«Төвһиди-Сәдуг».
[117]«Әнбија» сурәси, ајә 24.
[118]«Әнбија» сурәси, ајә 37.
[119]«Бәгәрә» сурәси, ајә 124.
[120]«Әнбија» сурәси, ајә 69.
[121]«Мәҹмәул-бәјан».
[122]«Әнбија» сурәси, ајә 83.
[123]«Әнбија» сурәси, ајә 87.
[124]«Һәҹҹ» сурәси, ајә 1-2.
[125]«Тәфсири Нурус-сәгәлејн», 3-ҹү ҹилд, сәһ. 472.
[126]«Маидә» сурәси, ајә 27.
[127]«Һәҹҹ» сурәси, ајә 37.
[128]«Нас» сурәси, ајә 5.
[129]«Һәҹҹ» сурәси, ајә 52.
[130]«Маун» сурәси, ајә 4, 5.
[131]«Мө’минун» сурәси, ајә 70.
[132]«Бәгәрә» сурәси, ајә 243.
[133]«Һуд» сурәси, ајә 17.
[134]«Ә’раф» сурәси, ајә 187.
[135]«Мө’минун» сурәси, ајә 100.
[136]«Тәфсири Нурус-сәгәлејн», 2-ҹи ҹилд, сәһ. 553.
[137]«Тәфсири Нурус-сәгәлејн», 3-ҹү ҹилд, сәһ. 564.
[138]«Мө’минун» сурәси, ајә 112-113.
[139]«Мө’минун» сурәси, ајә 107.
[140]«Нур» сурәси, ајә 4.
[141]«Үсули-кафи» {мәнбә камил дејил}.
[142]«Тәфсири Нурус-сәгәлејн», 3-ҹү ҹилд, сәһ. 584.
[143]«Нур» сурәси, ајә 32.
[144]«Сәфинәтүл-биһар», 1-ҹи ҹилд, сәһ. 561.
[145]«Вәсаилүш-шиә», 14-ҹү ҹилд, сәһ.24.
[146]«Вәсалиүш-шиә», 15-ҹи ҹилд, сәһ.10.
[147]«Мәҹмәүл-бәјан».
[148]«Маидә» сурәси, ајә 15.
[149]«Бәгәрә» сурәси, ајә 257.
[150]«Ән’ам» сурәси, ајә 122.
[151]«Төвбә» сурәси, ајә 32.
[152]«Әһзаб» сурәси, ајә 46.
[153]«Сәфинәтүл-биһар», 1-ҹи ҹилд, сәһ.427.
[154]«Нурус-сәгәлејн», 4-ҹү ҹилд, сәһ. 33.
[155]«Үсули-кафи», 2-ҹи ҹилд.
[156]«Әл-ғәдир», 2-ҹи ҹилд, сәһ.9.
[157]«Хисали-Сәдуг».
[158]«Биһарул-әнвар», 76-ҹы ҹилд, сәһ. 50.
[159]«Ниса» сурәси, ајә 86.
[160]«Тәфсири Нурус-сәгәлејн», 4-ҹү ҹилд, сәһ. 94.
[161]«Биһарул-әнвар», 53-ҹү ҹилд, сәһ.39.
[162]«Вәсаилуш-шиә», 12-ҹи ҹилд, сәһ.17.
[163]«Вәсаилүш-шиә», 12-ҹи ҹилд, сәһ. 17.
[164]«Әнкәбут» сурәси, ајә 8.
[165]«Әнкәбут» сурәсини, ајә 15.
[166]«Әнкәбут» сурәси, ајә 45.
[167]Имам Садигин (ә) кәламлары, «Вәсаилүш-шиә», 12-ҹи ҹилд, сәһ.225.
[168]«Лоғман» сурәси, ајә 18-19.
[169]«Сәвабул-ә’мал».
[170]«Сәвабул-ә’мал».
[171]«Вәсаил», 8-ҹи ҹилд, сәһ. 532.
[172]«Үсули-кафи».
[173]«Мәҹмәүл-бәјан», 7-8-ҹи ҹилд, сәһ.521.
[174]«Әһзаб» сурәси, ајә 40.
[175]«Биһарул-әнвар», 75-ҹи ҹилд, сәһ. 460.
[176]«Биһарул-әнвар», 75-ҹи ҹилд, сәһ. 455.
[177]«Тәфсири Нурус-сәгәлејн», 4-ҹү ҹилд, сәһ. 354.
[178]«Сәфинәтул-биһар», 2-ҹилд, сәһ.23.
[179]«Руһул-бәјан».
[180]«Мәҹмәул-бәјан».
[181]«Мәҹмәүл-бәјан», 10-ҹы ҹилд, сәһ. 341.
[182]«Јусиф» сурәси, ајә 67.
[183]«Нурус-сәгәлејн», 5-ҹи ҹилд, сәһ. 400.
[184]«Елмүл-јәгин», сәһ.892.
[185]4-ҹү ҹилд, сәһ. 549.
[186]«Биһарул-әнвар», 69-ҹу ҹилд, сәһ.165.