آيين كشوردارى از ديدگاه امام على (عليه السلام)

و هميشه حق و عدالت را گرچه بر نزديك و دور باشد اجرا كن و در اين راه بردبار و شكيبا باش و عملت را به حساب خدا بگذار، اگرچه از به كار بردن حق به خويشان و نزديكانت زيان برسد. و هميشه به عاقبت حق بينديش، زيرا كه پايان حق، ستايش انگيز است.

اطلاع رسانى و توجيه اصولى مسائل

اسلام اعتماد متقابل مسؤولين و مردم به يكديگر را يكى از اركان حياتى حكومت مى شناسد و معتقد است كه حاكم و مردم، بدون چنين اعتمادى قادر به ادامه حيات اجتماعى نخواهند بود. همان طور كه حاكم بايد نسبت به مردم، اعتماد و حسن ظنّ داشته باشد، ضرورى است كه مردم نيز نسبت به حاكم اعتماد و حسن ظنّ داشته باشند. از اين رو هرگاه مسائلى بر مردم مشتبه شد [و احتمال دادند جريان سوئى انجام گرفته است] و در اطراف عزل ها، نصب ها، قراردادها و... سؤالى برايشان مطرح گرديد، حاكم وظيفه دارد تا مردم را در جريان قرار دهد و با توجيه اصولى و منطقى، اذهان امت اسلام را روشن، اعتمادشان را جلب و ابهام شان را مرتفع سازد:

وَ إِنْ ظَنَّتِ الرَّعِيَّةُ بِكَ حَيْفاً فَأَصْحِرْ لَهُمْ بِعُذْرِكَ وَ اعْدِلْ عَنْكَ ظُنُونَهُمْ بِإِصْحَارِكَ فَإِنَّ فِي ذَلِكَ رِيَاضَةً مِنْكَ لِنَفْسِكَ وَ رِفْقاً بِرَعِيَّتِكَ وَ إِعْذَاراً تَبْلُغُ بِهِ حَاجَتَكَ مِنْ تَقْوِيمِهِمْ عَلَى الْحَقِّ.

اگر مردم درباره تو گمان بد بردند، عذر و دليلت را آشكارا برايشان مطرح كن و سوءظنّ مردم را از اذهانشان دور نما; زيرا

اين شيوه، درباره خود تو رياضت و براى رعيت، لطف است و مرحمت; و اين عذرخواهى وسيله اى خواهد بود كه حقّ و عدالت را به آنان بياموزى و به پيروى از حق وادارشان سازى.

از اين جملات، نتايج حياتى توجيه منطقى و اصولى مسائل نيز به شرح زير روشن مى شود:

1. زمامدارى كه خود را ملزم به توجيه مسائل در مقابل مردم بداند، در واقع تفوّق و برترى مردم را نسبت به خود پذيرفته است.

اين بينش [و به عبارت ديگر اين نوع برخورد با مردم] باعث
خواهد شد كه والى بر نفس خودش تسلّط پيدا كند و با اين تسلّط ـ كه
خود نوعى رياضت است ـ بتواند با بدى ها و هواهاى خود و ديگران
مبارزه نمايد.

2. توجيه اصولى مسائل موجب مى شود كه مردم با حق آشنا شوند و خود را ملزم به رعايت حق و عدالت بدانند و از اجرا شدن آن ناخشنود نباشند.

صلح و زندگى مسالمت آميز

آيين الهى اسلام بيش از هر چيز انسان ها را به صلح و سازش و زندگى مسالمت آميز دعوت مى كند و با شعار «اَلصُّلْحُ خَيْرٌ»(1) صلح را به عنوان يكى از مهم ترين اهداف عاليه خود مطرح مى سازد.

در ضمن سياست خارجى و داخلى اسلام را بر اساس زندگى

مسالمت آميز استوار تنظيم مى كند، و هميشه و در همه جا در پى آن است كه در جهان صلح و آرامش برقرار باشد.

مطابق اين اصل، هر گاه از جانب دشمن، صلح و آرامش پيشنهاد شود، حاكم اسلامى (با شرايطى كه بيان خواهد شد) موظّف است از صلح استقبال كند و جنگ را متاركه نمايد.

اكنون كه با اين سياست كلّى اسلام آشنا شديم، ببينيم آيا صلح در همه جا و در همه حال و بدون قيد و شرط، مورد پذيرش اسلام قرار گرفته يا اين كه پذيرش صلح از شرايط خاصى برخوردار است؟ به اجماع همه فقهاى شيعه ـ رضوان الله تعالى عليهم اجمعين ـ شرط اساسى، تن دادن به صلح اين است كه سازش به نفع اسلام و به سود مسلمانان باشد. اگر صلح به ضرر اسلام و موجب ضعف مسلمانان باشد، تن دادن به چنين صلحى روا و جايز نيست. بر همين اساس على (عليه السلام) مى فرمايد:

وَ لا تَدْفَعَنَّ صُلْحاً دَعَاكَ إِلَيْهِ عَدُوُّكَ و لِلَّهِ فِيهِ رِضًا فَإِنَّ فِي الصُّلْحِ دَعَةً لِجُنُودِكَ وَ رَاحَةً مِنْ هُمُومِكَ وَ أَمْناً لِبِلادِكَ وَ لَكِنِ الْحَذَرَ كُلَّ الْحَذَرِ مِنْ عَدُوِّكَ بَعْدَ صُلْحِهِ فَإِنَّ الْعَدُوَّ رُبَّمَا قَارَبَ لِيَتَغَفَّلَ فَخُذْ بِالْحَزْمِ وَ اتَّهِمْ فِي ذَلِكَ حُسْنَ الظَّنِّ.

صلحى را كه دشمن بر تو عرضه كند و مطابق رضاى خدا باشد، ردّ مكن; زيرا صلح موجب آسايش لشكريان و آسودگى خاطر تو و ايمنى كشور خواهد بود. اما بعد از آشتى و سازش، سخت بر حذر و بيدارباش; چه بسا پيشنهادهاى صلح براى اغفال طرف است. بنابراين بهتر است احتياط را از دست ندهى و خوشبينى را در اين سازش مورد اتّهام قرار ده.

نتايج صلح و ضرورت غافل نبودن از دشمن

با دقت در بيانات مولا، فوائد اساسى صلح نيز روشن مى شود:

با استقرار و حاكميّت زندگى مسالمت آميز، ارتش و قواى مسلّح از رفاه و آسايش برخوردار مى شوند.

حاكم اسلامى نيز از آرامش و امنيت روحى لازم بهره مى برد و در سايه اين آرامش مى تواند نابسامانى هاى مملكت را سامان بخشد.

و از همه اينها مهم تر افراد جامعه كه بهترين آمالشان امنيت است، به آن مى رسند.

مولا، بعد از بيان اين فوائد متذكّر مى شود كه پس از اعلام صلح نبايستى از دشمن غافل شد; زيرا دشمن، دشمن است و هر آن در صدد بيرون راندن حريف خود از ميدان مى باشد. چه بسا پيشنهاد صلح براى تجهيز قواست. از اين رو، لازم است حاكم با احتياط حركت كند و خوشبينى خود را به سوءظنّ و بدگمانى نسبت به دشمن مبدّل سازد.

وفاى به عهد

وفاى به عهد و پاى بندى به تعهّدات از نظر اسلام از عالى ترين فضائل انسانى است. قرآن كريم و آثار ائمّه معصومين (عليهم السلام) حاكى از اين است كه وفاى به عهد، يكى از شرايط اساسى ايمان محسوب مى شود و تخطّى از آن، در حكم بى دينى و بى ايمانى است.

اين اصل در محدوده روابط داخلى مسلمان با يكديگر خلاصه نمى شود، بلكه مسلمانان موظف اند در برابر بيگانگان و كفّار نيز اين اصل را رعايت نمايند.

وَ إِنْ عَقَدْتَ بَيْنَكَ وَ بَيْنَ عَدُوِّكَ عُقْدَةً أَوْ أَلْبَسْتَهُ مِنْكَ ذِمَّةً فَحُطْ عَهْدَكَ بِالْوَفَاءِ وَ ارْعَ ذِمَّتَكَ بِالاَْمَانَةِ وَ اجْعَلْ نَفْسَكَ جُنَّةً دُونَ مَا أَعْطَيْتَ فَإِنَّهُ لَيْسَ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ شَيْءٌ النَّاسُ أَشَدُّ عَلَيْهِ اجْتِمَاعاً مَعَ تَفَرُّقِ أَهْوَائِهِمْ وَ تَشَتُّتِ آرَائِهِمْ مِنْ تَعْظِيمِ الْوَفَاءِ بِالْعُهُودِ وَ قَدْ لَزِمَ ذَلِكَ الْمُشْرِكُونَ فِيمَا بَيْنَهُمْ دُونَ الْمُسْلِمِينَ لِمَا اسْتَوْبَلُوا مِنْ عَوَاقِبِ الْغَدْرِ.

فَلا تَغْدِرَنَّ بِذِمَّتِكَ وَ لا تَخِيسَنَّ بِعَهْدِكَ وَ لا تَخْتِلَنَّ عَدُوَّكَ فَإِنَّهُ لا يَجْتَرِئُ عَلَى اللَّهِ اِلاّ جَاهِلٌ شَقِيٌّ

وَ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ عَهْدَهُ وَ ذِمَّتَهُ أَمْناً أَفْضَاهُ بَيْنَ الْعِبَادِ بِرَحْمَتِهِ وَ حَرِيماً يَسْكُنُونَ إِلَى مَنَعَتِهِ وَ يَسْتَفِيضُونَ إِلَى جِوَارِهِ فَلا إِدْغَالَ وَ لا مُدَالَسَةَ وَ لا خِدَاعَ فِيهِ.

وَ لا تَعْقِدْ عَقْداً تُجَوِّزُ فِيهِ الْعِلَلَ وَ لا تُعَوِّلَنَّ عَلَى لَحْنِ قَوْل بَعْدَ التَّأْكِيدِ وَ التَّوْثِقَةِ.

وَ لا يَدْعُوَنَّكَ ضِيقُ أَمْر لَزِمَكَ فِيهِ عَهْدُ اللَّهِ إِلَى طَلَبِ انْفِسَاخِهِ بِغَيْرِ الْحَقِّ فَإِنَّ صَبْرَكَ عَلَى ضِيقِ أَمْر تَرْجُو انْفِرَاجَهُ وَ فَضْلَ عَاقِبَتِهِ خَيْرٌ مِنْ غَدْر تَخَافُ تَبِعَتَهُ وَ أَنْ تُحِيطَ بِكَ مِنَ اللَّهِ فِيهِ طِلْبَةٌ لا تَسْتَقْبِلُ فِيهَا دُنْيَاكَ وَ لا آخِرَتَكَ.

اگر بين خود و دشمنت پيمان بستى يا به او امان دادى، به عهدت وفا كن و شرط امانت را روى تعهدى كه كرده اى به جاى آر و خود را در مقابل چيزى كه به دشمن داده اى، سپر قرار ده; زيرا هيچ يك از واجبات الهى كه همه مردم با انديشه هاى گوناگون و عقيده هاى پراكنده اى كه دارند درباره آن شديداً اجتماع داشته