آيين كشوردارى از ديدگاه امام على (عليه السلام)

تو درباره قتل عمد در درگاه خداوند و نزد من عذر و بهانه اى ندارى; زيرا كيفر آن قتل است; اما اگر مرتكب خطايى شدى و تازيانه ات، يا شمشيرت و يا دستت برخلاف نيّت و اراده ات در شكنجه دادن زياده روى كرد، چون مشت زدن و بالاتر از آن هم كشتنى است، در اين صورت غرور بر تو غلبه نكند و از اداى خون بهاى مقتول به ورثه او سرباز نزنى.

از اين بيان مولا، دو نكته اساسى روشن مى شود:

1. از ديدگاه على (عليه السلام) بزرگ ترين اثر وضعى خونريزى ناحق، زوال قدرت و از بين رفتن دولت و حكومت است. تاريخ ستمشاهى منحوس دودمان پهلوى، بهترين گواه اين بينش علوى است و همه امت اسلامى ايران مشاهده كردند كه چگونه دودمان كثيف پهلوى به واسطه خونريزى ها و خونخوارى ها به زباله دانى تاريخ انداخته شد و نامى جز ننگ و نفرت برايشان باقى نماند.

2. حيات و زندگى مسالمت آميز انسان ها در سايه اجراى قصاص تحقق پيدا مى كند.

از اين رو، على (عليه السلام) به مالك گوشزد مى كند كه در صورت ارتكاب قتل عمد، قصاص خواهد شد و هيچ گونه گذشتى (حتى از مالك) در كار نخواهد بود.

در قتل هاى غير عمد نيز، حاكم وظيفه دارد با پرداخت ديه، رضايت اولياى دم را تحصيل نمايد.

درمان اعجاب و خودپسندى

يكى از مسائل [اخلاقى كه در رابطه با مسؤولان و زمامداران جنبه اجتماعى پيدا مى كند] مسأله خودپسندى، خودبينى و خودمحورى است.

بهترين روش درمان استكبار اين است كه انسان رابطه خود را با خداى خود، مطمح نظر قرار دهد و ناچيزى خود را در برابر غنّىِ بالذّات به دقت ارزيابى كند و ببيند آيا با اين همه فقر و ناچيزى و نادارى، دم از خودمحورى و خودپسندى زدن ابلهانه و احمقانه نيست؟ و مگر نه اين است كه خداوند مى فرمايد: «اَلْكبرِياءُ رِدايى»(1) (كبر و بزرگى جامه مخصوص من است) و مگر نه اين است كه انسان متكبّر مى خواهد در اين حد، خود را بسان خداوند تصوّر كند؟ و آيا اين شرك خفى نيست؟!

آرى، همين است كه على (عليه السلام) را وادار مى كند تا مالك را از عاقبت شوم استكبار برحذر دارد:

وَ إِيَّاكَ وَ الاِْعْجَابَ بِنَفْسِكَ وَ الثِّقَةَ بِمَا يُعْجِبُكَ مِنْهَا وَ حُبَّ الاِْطْرَاءِ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ أَوْثَقِ فُرَصِ الشَّيْطَانِ فِي نَفْسِهِ لِيَمْحَقَ مَا يَكُونُ مِنْ إِحْسَانِ الْمُحْسِنِينَ.

وَ إِيَّاكَ وَ الْمَنَّ عَلَى رَعِيَّتِكَ بِإِحْسَانِكَ أَوِ التَّزَيُّدَ فِيمَا كَانَ مِنْ فِعْلِكَ أَوْ أَنْ تَعِدَهُمْ فَتُتْبِعَ مَوْعِدَكَ بِخُلْفِكَ فَإِنَّ الْمَنَّ يُبْطِلُ الاِْحْسَانَ وَ التَّزَيُّدَ يَذْهَبُ بِنُورِ الْحَقِّ وَ الْخُلْفَ يُوجِبُ الْمَقْتَ عِنْدَ اللَّهِ وَ النَّاسِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ.

از خودپسندى و اطمينان داشتن به چيزى كه از آن خوشت مى آيد و نيز از ستايش و تعريف مردم برحذر باش; زيرا در اين حالت ها شيطان فرصتى مى يابد و نيكى هاى نيكوكاران را محو و نابود مى كند.

برحذر باش از اين كه با احسانى كه به رعيت مى كنى، منّتى بر سر آنان بگذارى و يا كارى كه برايشان انجام مى دهى، زيادتر از اندازه، آن را به رخشان بكشى و بزرگ جلوه دهى و يا اگر وعده اى به آنان مى دهى، از آن سرپيچى و تخلّف نمايى; زيرا منّت، احسان را باطل و بى پاداش مى گرداند و زيادتر از اندازه جلوه دادن، نور حقيقت را از بين مى برد و خلف وعده، خشم و غضب خدا و مردم را افزايش مى دهد. خداوند متعال مى فرمايد: «خداوند از قولى (منظور هر گونه قول دادن است) كه مى دهيد و بدان عمل نمى كنيد سخت غضبناك خواهد شد.»

در اين كلمات، حضرت پس از بيان زشتى استبكار، سه مطلب اساسى ديگر را نيز مورد عنايت قرار داده است:

1. حاكم اسلامى حقّ منّت گذارى به مردم را ندارد

اصولاً در تعاليم اسلامى منّت در همه جا محكوم است ـ چه منّت مردم به مردم و چه منّت دولت به مردم ـ; زيرا كه اوّلاً، انفاق و صدقه [و به عبارت ديگر كمك به ديگران]براى اين است كه فقرا از وضع دلخراش زندگى فقيرانه نجات پيدا كنند و با تأمين احتياجات مادّى، ناراحتى روحى شان برطرف گردد; در صورتى كه اگر به دنبال انفاق و بخشش، منّت بوده باشد، نه تنها اين هدف عملى نشده بلكه لطمه سنگين ترى بر

روح مستمندان وارد آمده است. ثانياً، آنچه كه دولت به عنوان خدمت ارائه مى دهد، انجام وظيفه است و نمى توان بر كسى منّت گذاشت. ثالثاً، انفاق و بخشش بايستى وجهه خدايى داشته باشد و منّت، حاكى از اين است كه عمل انجام شده براى خدا نبوده است. رابعاً، خداوند متعال كه حاكم على الاطلاق و صاحب همه قدرتها و نيروهاست، در بخشش اين همه نعمت هاى هستى (جز نعمت رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و نعمت اسلام) بر انسان ها منّت نگذاشته است و اگر انسانى در مقابل احسان به ديگرى منّت بگذارد، حاكى از اين خواهد بود كه براى خود استقلال قائل شده و نعمت را از آن خود مى داند; در صورتى كه به حكم «لا حَوْلَ وَلا قُوَّةَ إلاّ بِالله» مالك همه هستى، اوست و از اوست. (إنّا لله وَإنّا إلَيْهِ راجِعُونَ).

2. نتيجه خلف وعده حاكم اسلامى

در اسلام تخلّف از وعده در حكم بى دينى و بى ايمانى است. قرآن در همين زمينه مى فرمايد: «كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ الله و...» در مقابل، وفاى به عهد از نشانه هاى ايمان و پاى بندى به مسائل اسلامى است. اگر مسؤولى به مردم وعده اى بدهد و از آن تخلّف كند، علاوه بر اين كه مورد غضب خدا قرار خواهد گرفت، زيان اين تخلّف متوجه دولت خواهد شد ولذا شايسته است مسؤولان وعده هايى رامطرح كنندكه صددرصدمى توانندبه آن عمل نمايند و از دادن وعده هايى كه احتمال تخلّف از آن هست، پرهيز كنند.

3. مبالغه گويى شايسته حاكم اسلامى نيست

حقيقت و آنچه كه از حقيقت برخوردار است، از نورانيّت و روشنايى

مخصوص به خود بهره مند مى باشد و لذا انسانى كه فى المثل دروغ
مى گويد، در باطن خود گرفتار عذاب وجدان است و در تاريكى و سيه دلى به سر مى برد; در حالى كه انسان راستگو از نورانيّت و روشنايى برخوردار است. روى اين اصل، گفتن آنچه كه تحقّق يافته است، مردم را متنفّر نمى كند; بلكه انسان ها با مشاهده نورانيّت مجذوب حقيقت خواهند شد. از اين رو، شايسته نيست دولت اسلامى كارهاى انجام شده را به صورتى اغراق آميز و با مبالغه و بيش از آنچه انجام گرفته با مردم مطرح كند; زيرا مردم با ديدن عملكرد واقعى، فريفته حقيقت مى شوند و با احساس مبالغه و گزافه گويى، مسؤولان را خائن و بى اعتقاد به مبانى اسلامى تلقّى خواهند كرد.

موقعيت شناسى رمز تصميم گيرى موفق

رمز پيروزى مسؤولان در تصميم گيرى ها خلاصه مى شود. اگر تصميم گيرى بجا و به موقع صورت بگيرد، مسؤول موفق و پيروز و چنانچه نابجا و به دور از حقيقت عملى شود، ناموفق و بى حاصل است.

روى اين حساب، يك مسؤول اولاً بايستى حركت هايش بر اساس هدفى روشن و مشخص انجام بگيرد، ثانياً به محض فراهم شدن شرايط بدون كمترين مسامحه و تعلّلى، تصميم شايسته را عملى سازد. البته تصميم شايسته در صورتى موفق خواهد شد كه علاوه بر شرايط يادشده هر عمل يبجا و در موقعيت مناسب خود انجام شود.

وَ إِيَّاكَ وَ الْعَجَلَةَ بِالاُْمُورِ قَبْلَ أَوَانِهَا أَوِ التَّسَقُّطَ فِيهَا عِنْدَ إِمْكَانِهَا أَوِ اللَّجَاجَةَ فِيهَا إِذَا تَنَكَّرَتْ أَوِ الْوَهْنَ عَنْهَا إِذَا