( صفحه 140 )
از نظر شيعه اماميّه، امام; يعنى كسى كه به جاى رسول خدا مى نشيند و رياست و سرپرستى امور مسلمانان را به عهده مى گيرد، مانند پيامبر بايد از سوى خداوند برگزيده شود، و مردم هيچ گونه نقشى در گزينش امام ندارند. و از شئون و تكاليف مهمّ امام، تبيين دين الهى ـ اعتقادات، وظايف اخلاقى، تكاليف عملى ـ و حفظ آن و نيز سامان دهى امور مسلمانان است. و روشن است كه چنين كار خطيرى، جز با آگاهى كامل از دين، به هيچ روى، امكان پذير نيست. براى همين، دو ويژگى ياد شده در داستان طالوت را، براى امام ضرورى مى داند; يعنى علم و قدرت و دانايى و توانايى، از شرايط عمده امامت است. و همه مى دانند كه در ميان صحابه پيامبر (صلى الله عليه وآله) ، به تحقيق، جز امير مؤمنان على (عليه السلام) ، هيچ كس به همه مسائل و معارف دين، آن طور كه بايسته است، آشنا نبود.(1)
- 1. على (عليه السلام) فرمود: «اَيُّهَا النَّاسُ اِنَّ أحَقَّ النَّاسِ بِهَذَا الاَمْرِ اَقْوَاهُمْ عَلَيْه، وَ اَعْلَمُهُم بِاَمْرِ اللهِ فِيهِ; اى مردم! سزاوار به خلافت كسى است كه بدان تواناتر باشد، و در آن به فرمان خدا داناتر» (نهج البلاغه، خطبه 173). امام در اين سخن عمدتاً به دو ويژگى ياد شده در داستان طالوت و در حقيقت به دو ركن اساسى كه يكى جنبه علمى دارد و ديگرى جنبه عملى، تصريح مى كند. كسى كه جاى پيامبر (صلى الله عليه وآله) مى نشيند; بايد از نظر علمى از همه آگاه تر باشد و از نظر عملى، در امر تدبير جامعه، از همه قوى تر. بسيارند كسانى كه دانايند، ولى مدير نيستند. و يا مديرند و عالم و دانا نيستند، تا اين دو در كنار يكديگر نباشند، اداره درست جامعه امكان پذير نيست، طُرفه اين كه، كم نيستند كسانى كه فاقد هر دو ركن اند. مع الأسف، و امّا بدين جايگاه رفيع تكيه داده اند! و بسيارند كسانى كه واجد هر دو ركن اند، و امّا بركنارند: «فلك به مردم نادان دهد زمام مراد / تو اهل دانش و فضلى، همين گناهت بس» (حافظ). روشن است كه با بيان اين مطلب و با استناد به داستان طالوت، مى خواهد علاوه بر شايستگى خود نسبت به همه، براى تصدّى امر خلافت، اصطفاء الهى نسبت به خود را نيز، اثبات كند.
- سئوال: چرا امام (عليه السلام) در اين سخن به تصريح، به موضوع نصّ (نص پيامبر (صلى الله عليه وآله) بر خلافت او) استناد نمى جويد؟ آيا اين دليل آن نيست كه خلافت بر اساس نص صورت نگرفته و مربوط به انتخاب شايسته ترين افراد از سوى مردم است؟ پاسخ اين سوال روشن است. اگر امام (عليه السلام) بر نص تكيه مى كرد، بسيارى از آن ها در مقام انكار بر مى آمدند; لذا بهتر اين بود كه بر مسلّماتِ خود آن ها تكيه كند و با منطق خودشان آن ها را ملزم سازد و اين همان شيوه اى است كه در اصطلاح اهل منطق به آن «جدل» گفته مى شود و قرآن نيز فرموده است: ( وَ جَـدِلْهُم بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ ) و با آنان با شيوه اى كه نيكوتر است چالش ورز»، (نحل، آيه 125).
- در اينجا «ابن ابى الحديد» سخنى دارد كه بسيار مايه شگفتى است. اگر چه برترى و سزاوارى امام على بن ابى طالب (عليه السلام) براى خلافت را پذيرفته است. او مى گويد: درست است كه آن حضرت در اين دو ويژگى (دانايى و توانايى) از همه قوى تر و عالم تر بود و براى امر خلافت از همه سزاوارتر، ولى اين دليل بر نفى خلافت ديگران نمى شود; چرا كه گاه مى توان، بنابر مذهب بغداديون (اهل عراق)، تقديم مفضول بر فاضل كرد و شايسته تر را كنار گذاشت و به سراغ شايسته رفت!! (شرح نهج البلاغه، ج9، ص328) آرى! اين گونه داورى، منطق كسى است كه قوانين مسلّم عقلى را به رسميت نمى شناسد و ترجيح مرجوح را بر راجح، قبيح نمى داند. سخن كسى است كه حتّى در آغاز شرح خود، خدا را بدان (ترجيح مرجوح بر راجح) ستوده است: «اَلْحَمْدُ للهِ الّذي قَدَّمَ المَفْضُولَ عَلَى الاَفْضَلِ لِمَصْلَحَة اِقْتَضَاهَا التَكْلِيفُ» (ج1، ص3). حال آن كه قبح و زشتى آن بر هيچ كس پوشيده نيست; ولى چه بايد كرد، تعصب هاى كور و كر، گاه مانع از پذيرش واقعيت هاى مسلّم مى شود. اين كه آدميان بايد از حق پيروى كنند، از ارتكازات فطرى بشر است و حجّتى است كه خواص و دانشمندانِ از مؤمنان، بدان تمسك مى جويند. حتى اگر احياناً، در يكى از كارهاى خود از «حق» بدور افتند و دچار غلط و اشتباه، يا هوى و هوس شوند و از غير حق پيروى كنند، در همان حال كه بر باطل اند، به غلط آن را حق مى پندارند. چرا كه حق بر آنان مشتبه شده است و هر گاه كه پرده بر افتد و غبار هوى و هوس فرو نشيند و «حق» محض و خالص و عريان، رخ نمايد، عذر مى آورند كه مى پنداشتيم حق است.
- بر اين اساس، به حكم ارتكاز و فطرت و عقل، حق همواره به طور مطلق و بى هيچ قيد و شرطى «واجب الاتّباع» است. و به همين دليل، هر كه آدميان را به حق فرا مى خواند، از آن جا كه به حق مى خواند و حق مى گويد و خود را بر راه حق مى داند، او نيز، واجب الاتّباع است. و به همين دليل، هر كه به حق نيست و حق نمى گويد و به حق نمى خواند، پيروى از او حرام است و رفتن به راه او، رفتن به راهِ باطل است. و اين اصل اصيلِ ارتكازىِ فطرى، كه همواره ثابت و پايدار است، حقيقتى است كه خداى تعالى بدان تصريح كرده است: ( أَفَمَن يَهْدِى إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن يُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ يَهِدِّى إِلاَّ أَن يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ ) آيا آن كه به حق رهنمون مى گردد، سزاوارتر است كه پيروى شود يا آن كه راه نمى يابد مگر آنكه راه برده شود؟ پس چه بر سرتان آمده است؟ چگونه داورى مى كنيد؟» (يونس، 35) علاوه، توانايى در تدبير، ممكن است در كارهاى بشرى و جاهايى كه جنبه الهى ندارد كارساز باشد، اما جانشينى پيامبر و امامت جامعه دينى با امور عادى بشرى قابل قياس نيست; زيرا امام مسلمانان افزون بر اين كه، سرپرستى امور مردم را به عهده دارد، وظيفه مهم تعليم و تزكيه و هدايت مردم نيز، بر عهده اوست. و اين كار مهم جز با آگاهى صحيح از دين امكان پذير نيست.
- از اين رو، شيعه بر آن است كه امام مسلمانان و خليفه پيامبر (صلى الله عليه وآله) ، ناگزير بايد از اشتباه و غلط، فراموشى و نادانى: در حوزه علم و عمل، مصون باشد. و اين ويژگى بسيار مهمى است كه از آن به نهادِ «عصمت» تعبير شده است و دانشمندان شيعه، در جاى خود، به طور مستوفا، بدان پرداخته اند. و حديث متواترِ «ثقلين» كه در پيش گفته ها به آن اشاره شد، دلالت قطعى دارد بر اين كه دانش هاى قرآن فقط و فقط نزد اهل بيت پيامبر است، كه امام و پيشواى همه آنان امام على ابن ابى طالب (عليه السلام) است، كه پيامبر (صلى الله عليه وآله) درباره او فرمود: «اَنَا مَدِينَة الْعِلْم وَ عَلِىٌّ بَابُهَا; من شهر علم ام و على درِ آن است.» (فضائل الخمسة من الصحاح الستّة به نقل از دانشنامه امام على (عليه السلام) ، ج3، ص158; تاريخ بغداد، ج5، ص572، رقم 2455) و او خود فرمود: «فَاسْئَلُونِي قَبْلَ اَنْ تَفْقِدُوني. فَوَالَّذي نَفْسي بِيَدِهِ لا تَسْئَلُوني عَنْ شَيء فِيما بَيْنَكُم وَ بَيْنَ السَّاعَةِ، وَ لاْ عَنْ فِئَة تَهْدي مِئَةً وَ تَضِلُّ مِئَة إلاّ اَنْبَأتُكُم بِناعِقِها وَ قائِدِهَا وَ سَائِقِها، وَ مُنَاحِ رِكَابِهَا وَ مَحَطِّ رِحَالِهَا، وَ مَنْ يُقْتَلُ مِنْ اَهْلِهَا قَتْلا، وَ يَمُوتُ مِنهُمْ مَوْتَاً; از من بپرسيد، پيش از آن كه مرا نيابيد. بدان كس كه جانم به دست اوست، نمى پرسيد از چيزى كه ميان شما تا روز قيامت است، نه از گروهى كه صد تن را به راه راست مى خواند و صد را موجب ضلالت است، جز آنكه شما را از آن آگاه مى كنم: از آن كه مردم را بدان مى خواند، و آن كه رهبرى شان مى كند، و آن كه آنان را مى راند; و آنجا كه فرود آيند، و آنجا كه بار گشايند; و آن كه كشته شود از آنان، و آن كه بميرد از ايشان، (نهج البلاغه، خطبه 93).
فصل پنجم: آيه اِصطفاء (بِهْ گزينى)
( صفحه 144 )
تفسیر
