فهرست مطالب

الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا).⁽¹⁾

و اين كتاب خجسته اى است كه آن را فرو فرستاده ايم، آن چه را پيش از آن بوده است، راست مى شمارد، و تا /1 «مادرِ شهرها» (مكّه) و مردمِ پيرامونِ آن را بيم دهى.

2 ـ نبوّت محمد (صلى الله عليه وآله) ، حلقه پايانى زنجيره همه نبوّت هاست، و آخرين انسانى است كه از جانب خداوند آموزه هاى آسمانى را دريافت كرده است:

مَّا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَآ أَحَد مِّن رِّجَالِكُمْ وَ لَـكِن رَّسُولَ اللَّهِ وَ خَاتَمَ النَّبِيِّينَ).⁽²⁾

محمّد، پدر هيچ يك از مردان شما نيست امّا فرستاده خداوند و خاتمِ ـ سرآمد و پايان بخش ـ پيامبران است.

على (عليه السلام) ، هنگامى كه در كار غسل و كفن و دفن پيامبر (صلى الله عليه وآله) بود، فرمود:

بِاَبي أَنْتَ واُمّي يا رَسولَ اللهِ لَقَدِ انْقَطَعَ بِمَوْتِكَ مَا لَمْ يَنْقَطِعْ بِمَوْتِ غيْرِكَ مِنَ النّبُوَةِ وَ الإنْباءِ واَخْبارِ السَّماءِ.⁽³⁾

اى رسول خدا! پدر و مادرم فدايت باد، نه با مرگ ديگران، كه تنها با مرگ تو رشته پيامبرى، پيام و خبرهاى آسمانى، گسست.

3 ـ آن بزرگوار، بر خلاف آيين اش كه ابدى و جاودانه است، بنا به تقدير الهى و به اقتضاى سنّتِ دگرگونى ناپذيرِ آفرينش، همچون پيامبران ديگر، حيات ظاهرىِ محدود دارد و در نهايت، محكوم قانون مرگ و حيات است:

إِنَّكَ مَيِّتٌ وَ إِنَّهُم مَّيِّتُونَ).⁽¹⁾

بى گمان تو خواهى مرد، و آنان نيز مى ميرند.

وَمَا مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ).⁽²⁾

و محمّد جز فرستاده اى نيست كه پيش از او /1 فرستادگانى /1 گذشته اند.

بر اين اساس، به تصريح قرآن كريم، اگر بميرد يا كشته شود، نمى سزد كه انقلاب پيش رَوِ او، به انقلابى ارتجاعى و پَسْ رَو، بازگردد، و مسلمانان را نشايد، به راهى روند كه در دوران جاهليت، در پرتو تعاليم وحى، با شتاب از آن گذر كرده اند. محمّد (صلى الله عليه وآله) ، آخرين فرستاده خداوند است، تا رسالت ها و هدف ها و مسئوليت ها را، به خاكيان برساند، و انقلابى در درون ها و انديشه ها و اخلاق آدميان پديد آوَرَد; انقلابى انسانى و الهى كه با استوارىِ قامت، بر وفق فطرت آدميان، رو به سوى تعالى ها، اوج گيرد. در آيين او، در عين حال كه معنويت و ايمان، جايگاهِ بزرگى دارد، از حقايق ملموس و واقعيت هاى محسوسِ حياتِ اين جهانى نيز، به هيچ وجه، غفلت نشده است. از اين رو، آن بزرگوار، علاوه بر دريافت وحى و ابلاغ آن به آدميان، از جانب خداوند مأموريت يافته بود، تا به تبيين شريعت و تعليم آموزه هاى راقىِ آن بپردازد و به تأسيس حكومت و تدبير امورِ مسلمانان بر مبنا و اساس دين، اقدام كند:

وَ أَنزَلْنَآ إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ).⁽³⁾

و بر تو قرآن را فرو فرستاديم تا بر مردم آن چه براى آنان فرو فرستاده شده است، روشن گردانى و باشد كه بينديشند.

آن چه از نگاهِ تيزبين هيچ بررسى كنند و پژوهش گرِ با انصافى دور نمانده، اين است كه به لحاظِ تاريخى، تا روز رحلت پيامبر (صلى الله عليه وآله) ، از سويى مجالِ تعليم همه آموزه هاى دين و تبيين همه احكام شريعت و تفسيرِ داده هاى وحى ـ با توجه به نزول تدريجى آنها ـ نسبت به گستردگى و ژرفايى كه دارد، بسيار اندك بود، و امكان تعميق انديشه اسلامى و گسترش فرهنگ نو پديدِ آن، به طور بايسته، فراهم نيامده بود. و از سوى ديگر، جامعه نو پاى اسلامى را، تلاش هاىِ دشمنانه دشمنان اسلام; از درون (منافقان) و از بيرون (كافران و مشركان)، تهديد مى كرد، و زمينه هايى حساب شده فراهم آمده بود تا دستِ كم، رابطه فرهنگىِ تازه مسلمانان با خود اسلام، سست يا قطع شود. و بدين گونه دستاوردِ دوره بعثت، تباه گردد. و به تعبير بسيار ظريف و تأمّل برانگيزِ امام على بن ابى طالب (عليه السلام) : بنيان شريعت از بيخ و بُن، برافكنده و در جاى ديگر بنا نهاده شود. و دريغا كه چنين شد: «نَقَلوُا البِناءَ عنْ رَصِّ اَساسِهِ، فَبَنوْهُ فِي غَيْرِ مَوضِعِهِ».⁽¹⁾

اكنون، با توجه به پيش گفته ها، اين پرسش جدّى پيشِ روى ماست; آيا پيامبر گرامى اسلام، درباره آينده شريعتى كه آورده است و تبيين و تفسيرِ حقايقِ توُدرتوُىِ معارفِ وحى و سرنوشتِ امّتى كه در پرتو تعاليم الهى پديد آمده و زعامت و رهبرى فكرى و سياسى و اجتماعى آنان، هيچ گونه اقدامى نكرده; بدين معنا كه عالماً و عامداً، مسأله جانشينى خود را باز گذاشت و آن را به عهده امت قرار داد، كه تعيين كنند چه كسى صالح تر و سزاوارتر، براى جانشينى او و ادامه رهبرى اوست; يعنى همه اينها را با همه اهميتى كه دارد، به عهده كسانى نهاد كه

فاصله بسيار دور با پيامبر و رسالت و اهداف او، داشته اند؟ يا اين كه خودِ آن حضرت، به فرمان خداوند و به لحاظِ تاريخى، علاوه بر آن كه در سال هاى آغاز بعثت و پس از نزولِ: «وَأَنذِرْ عَشِيرَتَكَ الاَْقْرَبِينَ».⁽¹⁾ و در سالِ پايانى بعثت (سالِ يازدهم هجرت)، به تصريح، مطرح كرده است; يعنى در موقعيت ها و مواضع مناسب، درباره رهبرى پس از خود و شخصِ امام على بن ابى طالب (عليه السلام) براى احرازِ اين مسندِ فوق العاده مهمّ، سخن گفته است؟

و امّا آن چه در اين كتاب، بدان پرداخته مى شود، در حقيقت پاسخ به همين پرسش جدّى و اساسى است كه از روزِ رحلتِ پيامبر (صلى الله عليه وآله) تا اكنون، همواره، ذهن و دل مسلمانان، به ويژه متفكران آن ها را، به خود مشغول داشته است.

شيعيان، بر اين باورند كه مقوله امامت و خلافت، به معناى تبيين
شريعت و تفسير معارف وحى و رهبرى فكرى و دينى و سياسى مسلمانان،
بسانِ نبوت، يك منصب الهى است، كه پيامبر (صلى الله عليه وآله) به فرمان خداوند در آغاز⁽²⁾

و انجام بعثت، و در ميان اين دو، در موقعيت هاى بسيار مهمّ و مناسب،
مسلمانان را از آن آگاه كرده است. و نيز بر اين باور است كه انديشه
«خلافت و امامت»، از فعّال ترين حوزه حيات فكرى مسلمانان است و اين حقيقتى است كه در متون دينى ما مسلمانان (قرآن و سنّت ـ گفتار، رفتار
و تقرير معصوم ـ )، با اهميت ويژه اى، بدان پرداخته شده است. و همين گونه،
بر اين باور است كه همان ملاحظات عقلانى كه ارسال رسل و انبيا را
ايجاب كرده بود، ايجاب مى كند كه در غيبتِ آنان نيز، رهبرانِ معصومى
براى تبيين و تفسير داده هاى وحى و سرپرستى يا «ولايتِ» پيروان آنان تعيين گردد. به گفته شاعر شيعى معروف عرب، شيخ كاظم اُزرى بغدادى، در قصيده مشهور «هائيّه»: