فهرست مطالب

انسان موجودى است كه به حسب طبع و فطرت، آزاد آفريده شده است.
و در انديشه و عمل آزاد است; زيرا داراى عقل و اراده آزاد است و در
پرتو آن مى تواند خوب و بد را تشخيص داده و هركدام را كه اراده كرد برگزيند. از همين روست كه در سرنوشت خود و كارهايى كه به رهبرى خِرَد و بر اساس اراده اش انجام مى دهد، داراى مسؤوليت است. و هيچ كس در هيچ شرايطى حق ندارد كه اين آزادى را از او بگيرد و بر اراده او تسلّط يابد و او را تسليم
خواسته هاى خود گرداند. امّا در اين ميان، انسان هايى هستند كه از نظر استعداد و شعور، در سطحى بالاتر از ديگران اند، و بر اثرِ مطالعه و تحقيق و تجربه اندوزىِ بسيار و پختگى در كار و باروَر كردنِ نيروى عقل، در تشخيص خوب و بد و آن چه به صلاح آدميان است، گوى سبقت را ربوده اند و از درايت و بصيرت و درك برتر و نيرومندترى برخوردارند. و طبعاً بر ديگران است كه در هر چه مربوط به صلاح زندگى و سامان آن است، از اين گروه ممتاز پيروى كنند، يعنى آن ها كه نمى دانند و توان تشخيص ندارند و تجربه اى نيندوخته اند و ناپخته و خام اند، آن هايى را كه مى دانند و توانِ تشخيص بالايى دارند و در گيرودار زندگى تجربه ها اندوخته و از پختگىِ لازم برخوردارند، الگوى خويش قرار دهند و از فروغ دانش و آگاهى آن ها روشنى بگيرند. البته اين پيروى، تنها در قلمروى است كه خود نمى داند. بنابراين، اصلِ جارى در ميان انسان ها، عدم تفارق آن ها با يكديگر است. و هيچ كس در عرصه حيات انسان، حقِ سلطه بر ديگرى ندارد و نمى تواند ديگرى را به كارى وادارد، يا از كارى باز دارد، و جلوى

خواست و اراده او را بگيرد.⁽¹⁾

امّا اين اصلِ نخستين و بديهى، در برخى موارد، كارايى خود را از دست مى دهد. آنجا كه در ميان انسان ها، كسى يا كسانى هستند كه در آن چه ويژگى انسان است; يعنى عقل و خرد و دانش و تجربه، بر ديگران برترى دارند. در اين گونه موارد، به حكم عقل و به استناد فطرت، كسى كه نمى داند از كسى كه مى داند و آن كه از تجربه، بهره اى نبرده است، از كسى كه داراى تجربه و كارآمد است و در نهايت، ناقص از كامل، و ناتوان از توانمند، پيروى مى كند. و اين مقتضاى فطرتِ آدمى است. پيروى كودك، از پدر و مادر در همه رفتارها و نيز رجوعِ «جاهل» به «عالم» در آن چه نمى داند، بر اساس همين اصل فطرى است.

بدين ترتيب، اگر كسى را در نظر بگيريم كه در همه جوانب زندگى فردى و اجتماعى و دانش ها و تجربه هايى كه مايه سعادت آدمى است، از همگان برتر است، بلكه وجودش سرشار از دانايى و شعور و بصيرت و درايت و حزم و دورانديشى است و بُردِ دانش او و ديگر سرمايه هاى معنوى اش، تا دورترين افق ها است. و راه هاى به سوى هدف زندگى، تا آخرين منزلگاه هاى آن و فراز و فرود و پيچ و خم هاى آن، و مهم تر، خودِ هدف را به خوبى مى شناسد و در پرتوِ عقل و

دركِ نيرومندش به همه موانعِ تعالىِ انسان آگاه است. با بودن چنين انسانى يا انسان هايى در ميان مردم; مردمى كه هدف را نمى شناسند و از راهى كه بايد بروند، بيگانه اند، چه بايد كرد؟ آيا بايد بى راهه رفت يا اين كه از آگاهان به راه و هدف، يارى جست و آن ها را پيشوا و مقتداى خود قرار داد؟! خردمندان در اين باره چگونه داورى مى كنند؟ آيا آن ها كه نمى دانند و بُردِ درك و ديدشان محدود است، چه بايد بكنند؟! آيا نبايد از انسانى كه وجودش سرشار از استعداد و نيروهاى فعليّت يافته و لبريز از كمالات علمى و عملى است، و از هر گونه «رِجس» و پليدى و پلشتى، به دور است، پيروى كنند؟! پاسخ فطرت و خردِ ناب و همين طور، عقلاى جهان، به اين پرسش، بسيار روشن است; چرا كه پيروى از چنين انسان متعالى و استثنايى، همان پيروى از عقل و درك فطرى انسانى است. آرى، بايد به دنبال كسى بود كه هم مى داند و هم به سعادت بشر مى انديشد و هم توانِ رهبرىِ كاروان بشرى را به سرمنزل سعادت ابدى و جوار قرب الهى، دارد.

فرمانِ خرد آن است كه بايد سرنوشت خويش را به دست چنين انسانى سپرد و خود را، بى هيچ قيد و شرطى، در برابر او تسليم كرد، و در مقام گزينش او را برگزيد. بايد به دنبالِ كسى بود كه مى خواهد مدينه فاضله اى تأسيس كند و جامعه اى سرشار از فضيلت و دانايى بسازد. خردِ ناب، هرگز پيروىِ چنين انسانى را تقليد كوركورانه نمى بيند; بلكه اطاعت او را مبتنى بر عقل و درايت، براى دست يابى به همه آن چه آدمى را در حوزه بندگى خداوند به فوز و رستگارى مى رساند، مى داند: أَفَمَن يَهْدِى إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن يُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ يَهِدِّى إِلاَّ أَن يُهْدَى).⁽¹⁾

نتيجه اين كه، اصل نخستين در حيات آدمى، آن است كه هيچ كس حق ندارد

ديگرى را به كارى وادارد، يا اين كه او را از كارى بازدارد و به زندگى او مرز و شكل بدهد، مگر خدايى كه او را آفريده و اصل هستى او و همه كمالات هستى اش، از اوست. و به همه صلاح و فساد او آگاه است و جز به صلاح بندگانش، فرمان نمى راند. امّا همان طور كه گفته شد، اين اصل در مواردى كارآيى خود را از دست مى دهد. در اين صورت، مصالح آدميان اقتضاى آن دارد كه اصل يا اصول ديگرى، كه در حوزه حيات آن كارآمدتر است، جايگزين آن گردد. و آن موارد:

يكى، حوزه فرمان هاى خداوند; يعنى واداشتن و بازداشتن هاست و

دوِ ديگر، فرمان هايى است كه از سوى زبدگان و نخبگان جامعه بر اساس مصالح انسان ها، صادر مى شود.

و اين اصل، اگرچه در مرتبه نخستين نيست امّا حاكم بر آن و بر وفق دركِ عقل فطرى و سرشت ناب و خواست طبيعى انسان ها و پسندِ عقلاى جهان است.

و اكنون اين پرسش اساسى، به گونه اى جدّى، مطرح مى شود: آن انسانى كه در همه فضيلت ها، گوى سبقت ربوده و ستيغ بلندِ انسانيت و قلّه هاى رفيع علم و عمل را فتح كرده و به حكم عقل و درك فطرتِ ناب، آدميان براى وصول به سعادت ابدى و دست يابى به همه ارزش هاى انسانى، ناگزير از پيروى اويند، كيست؟ به تعبير دقيق تر، اين انسانى كه عقل و فطرت آدمى او را، بى هيچ قيد و شرطى، «مُطاع» مى داند چه كسى است؟ اين پرسشِ اساسى را خداى تعالى خود، كه آفريدگار انسان است و همه اوامر و نواهىِ او (واداشتن ها و بازداشتن هايش)، از منبعِ حكمت لايزالش مايه مى گيرد و مصالح و مفاسد بندگان را پشتوانه امر و نهى خود قرار داده است، در آيه مورد بحث، به روشنى پاسخ داده است كه با مددگيرى از آيات ديگر، كه در حقيقت مفسِّرِ اين آيه كريمه اند، او را مى شناسيم و به جايگاهِ رفيع او پى مى بريم. يَـأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ أَطِيعُوا ْاللَّهَ وَأَطِيعُوا ْالرَّسُولَ وَأُو ْلِى الاَْمْرِ مِنكُمْ).