فهرست مطالب

ثالثاً: ارباب ذوق، كه از زيبايى و آرايه هاى سخن آگاهند، تعبيرهاى امام (عليه السلام) را به روايت لهوف زيباتر و از نظر فصاحت، دلبرده تر مى دانند.

ممكن است ايشان بگويد: تعبيرِ «إنّي راحِلٌ مُصْبِحاً» دليل آن است كه اين خطبه در مكّه ايراد نشده است; چرا كه حركت امام به سوى كربلا، ظهر روز هشتم (روز ترويه) بوده است، نه بامدادِ آن روز. افزون براين، امام (عليه السلام) در شب هشتم، عزم بيرون شدن از سرزمين مكّه را نداشته است، بلكه فرداى آن شب، يعنى همان روز هشتم ناگزير از بيرون شدن بوده است.

در پاسخ اين گفته بايد گفت: «مُصْبِحاً» به معناى فرداست. بر اين اساس حركت امام (عليه السلام) در ظهر روز هشتم با تعبير «مُصْبِحاً» سازگار خواهد بود. و جالب اين كه ديگران، جز مفيد در ارشاد، و طبرى در تاريخ خود، بر آن اند كه همان شب هشتم، عزم بيرون شدن از مكّه را داشته است. افزون بر اين، در نقل مفيد و طبرى اشاره اى بر عزم امام نشده است، تنها چيزى كه در تاريخ طبرى بدان اشارت رفته است، گفت و گوى ابن عباس با امام (عليه السلام) و خير خواهى او نسبت به ايشان است،⁽¹⁾ تا اين كه آن حضرت را از اين اقدام باز دارد. و نقل طبرى از ابومخنف نيز، حاكى از آن است كه امام حسين (عليه السلام) همان روزهاى پيش از حركت به سوى عراق بر اين تصميم بوده است، كه از مكّه بيرون برود. بنابراين عزم و تصميم امام (عليه السلام) ناگهانى و مجبورانه نبوده است.

اكنون جاى اين پرسش است كه اگر امام حسين (عليه السلام) از پيش مى دانست، كه تا پايان موسم حج در مكّه نخواهد ماند، چرا از همان آغاز براى «حجّ» مُحرِم شده است؟ و بر اساس گفته شما، قهراً مى بايست براى انجامِ عمره مُحرِم مى شد.

و امّا پاسخ اين پرسش، اين است كه احرام امام حسين (عليه السلام) به ظاهر براى حجّ و هماهنگ شدن با ديگر حاجيان، بر پايه مصلحتى بوده است. او با اين اقدام

ناگهانى خود به حاجيان اعلام كرد كه پيش از اتمامِ حجّ، ناگزير از بيرون شدن است، چرا كه در سرزمين مكّه و حرم، با اين كه نبايد خونى در آنجا ريخته شود، امام (عليه السلام) از دست مأموران حكومت اموى در امان نبود،⁽¹⁾ و مى خواست با اين اقدامِ به ظاهر نابهنگامِ خود، پرده از چهره كريه حكومت اموى بردارد. اگر چه روشن نيست كه امام (عليه السلام) از همان آغاز براى حجّ، مُحرم شده باشد; بلكه از بررسى روايات و همين طور، از تاريخ طبرى، برمى آيد كه او از پيش براى انجام مناسك عمره مُحرم شده بود. و در حقيقت از همان آغاز قصدِ آن داشت، كه مناسك عمره را به جاى آورد و از مكّه به سوى عراق بيرون برود.

فرضى ديگر

اگر بپذيريم كه امام (عليه السلام) بخش پايانى خطابه اش: «مَنْ كَانَ بَاذِلا فِينَا مُهْجَتَهُ» را در كربلا و در لحظه هاى محاصره دشمن ايراد كرده است; يعنى ادّعاى نويسنده

شهيد جاويد را درست انگاريم، ولى استناد به «كَاَنّي بِاَوْصَالي...» كه حاكى از آگاهى امام (عليه السلام) از شهادت است، به استحكام خود باقى است. و اساساً به لحاظِ شيوه گفتارى، صحيح نيست كه امام (عليه السلام) آن گاه كه در محاصره است و به گفته نويسنده: «اكنون مى داند كه كشته خواهد شد» بگويد: «مى بينم كه گرگ هاى بيابان ها ميان «نواويس و كربلا» بند بندِ مرا از هم جدا كرده و...»

نتيجه اين كه، ايرادِ خطبه «خُطّ الموت» در روز هشتم ذى الحجّه و به هنگام بيرون شدن از مكّه به سوى عراق، حكايت صريح از آگاهى امام (عليه السلام) از شهادت است.⁽¹⁾

6. على بن الحسين (عليه السلام) فرمود:

خَرَجْنَا مَعَ الحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلامُ، فَمَا نَزَلَ مَنْزِلا وَ لا ارْتَحَلَ مِنْهُ إلاّ ذَكَرَ يَحْيَى بنَ زَكَريَّا وَقَتْلَه، وَقَالَ يَوْماً: «ومِنْ هُوَ انِ الدّنْيَا عَلَى اللهِ

اَنَّ رَأسَ يَحْيى بنِ زَكَريَّا اُهْدِيَ اِلى بَغِيٍّ مِنْ بَغَايَا بَني اِسْرَائيلَ.⁽¹⁾

با حسين (عليه السلام) از مكّه بيرون شديم. در حالى كه در هيچ منزل گاهى فرود نيامديم و از هيچ منزل گاهى كوچ نكرديم، جز آن كه از يحيى بن زكريّا و كشته شدن او ياد كرد (در درازى راه بارها از يحيى و كشته شدن او ياد كرد) و در يكى از اين روزها كه در راه بوديم فرمود: «از خوارمايگى دنيا نزد خداوند همين بس كه سر يحيى را براى ظالمى از ظالمان بنى اسرائيل هديه بردند».

ياد كردِ همواره امام (عليه السلام) از شهادت يحيى و داستانِ هديه بردنِ سر او، حكايت شهادت او و داستان سرِ مطهّر خودِ آن حضرت است كه بر سر نى، ديار به ديار، برده شد و به وسيله يزيد مورد اهانت قرارگرفت.

امام (عليه السلام) از آن جا كه نمى خواست به گونه صريح از شهادت خود سخن بگويد و موجبات آزردگى خاطر خاندانش را فراهم آوَرَد، با يادآورىِ خاطرات تلخ و جانكاه اولياى بزرگ خداوند، ذهن و دل اهل بيت (عليه السلام) خود را براى رويارويى با يك پديده عظيم و مصيبت بزرگ (شهادت خود و يارانش) آماده مى كرد. از
همين رو، در درازاى راه مكّه به عراق آرام آرام، از جنايت هولناك خاندان ابوسفيان پرده بر مى افكند، تا تحمّل بار گرانِ شهادتِ آن حضرت و اسارتِ خاندانش را براى آنان، آسان و هموار سازد. و روشن است كه اگر امام (عليه السلام) به اميد پيروزى ظاهرى بر دشمن و تأسيس حكومتِ دل خواه خود; يعنى حكومتى مبتنى بر آموزه هاى ناب اسلام به سوى كوفه ره مى سپرد، مى بايست از حماسه آفرينى هاى سربازان اسلام، در حضور پيامبر (صلى الله عليه وآله) و در حضور امير مؤمنان (عليه السلام) سخن بگويد، تا روح شهامت و دلاورى و ايمان و فداكارى را در ياران خود

تقويت كند.

و امّا او بر اساسِ «خلاف آمدِ عادت» از خوارمايگى و بى ارجى دنيا سخن مى گفت و سرودِ زيبايى و دل ربايى «مرگ» را مى سرود، و از دل سپردن به قضاى الهى و اين كه «هر چه پيش آيد خوش آيد» زمزمه مى كرد. و چون همه اين ها را خواست خداوند مى دانست با آغوش باز از آن ها استقبال مى كرد. و براى اصحاب و يارانش نيز، شيرين و دل پسند بود.

آيا كسى كه در انديشه تأسيس حكومت به پيش مى رود، سربازان و همراهان خود را، با يادكردِ خاطرات تلخ و پيش آمدهاى ناخوشايند اولياى پيشين، اندوهگين مى سازد و غبارِ غم بر دلِ شان مى نشاند؟ در حالى كه اقتضاىِ اميدِ به پيروزى ظاهرى، آن بود كه از فرزندانِ «طُلَقا» و شكستِ ذلّت بارِ خاندانِ ابوسفيان و از جهاد و حماسه هاى مجاهدانِ «بدر» و «احد» و از پيروزى شگفتِ فاتحانِ مكّه و آزاد سازى كعبه ـ مَعْبَدِ توحيد ـ از چنگال صناديدِ شرك و كفر بگويد، نه اين كه از شهادت يحيى پيامبر و از خوارمايگى «دنيا و پستى اربابِ بى مروّت آن»، ياد كند. آرى، امام (عليه السلام) با اين روش، ذهن و دل فرزندان و ياران خود را براى شهادت و از پسِ آن، براى اسارت آماده مى كرد.

7 ـ تلاوتِ آيه «استرجاع»

عقبة بن سمعان گويد: پاسى از شب گذشته بود كه حسين (عليه السلام) فرمان حركت داد. يارانِ خود را فرمود: آب برداريد، فرمان او، اطاعت شد. و كاروان در تاريكى شب از قصر «بنى مقاتل» به راه افتاد. ديرى نگذشت كه حسين (عليه السلام) را ديدگان بر هم آمد و هم چنان كه سوار بود به خواب رفت و به زودى ديدگانش باز گرديد و آيه استرجاع: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّـآ إِلَيْهِ رَ جِعُونَ)،⁽¹⁾ ما از آن خداونديم و