(صفحه 479)

دفــاع

س 1261 ـ چند نفر شبانه وارد منزل كسى شده و معلوم نشده كه قصد دزدى داشته اند يا چيز ديگر و صاحب منزل يكى از آنها را در اثر زدن ناقص كرده، ولى فرار كرده و آن موقع شناسايى نشده اند. پس از مدتى مجدّداً در روز هجوم آورده و در حالى كه زن و دختر او سر برهنه بوده اند ظاهراً قصد تجاوز به آنها را داشته اند، كه وسيله مردم دستگير و معلوم شده اينها همان افراد قبلى هستند. مستدعى است حكم مسأله را در اين قبيل موارد و وظيفه انسان را نسبت به چنين افرادى بيان فرماييد، و آيا نقص وارد شده قبلى ضمان دارد؟
ج ـ از قضيه مورد سؤال اطلاع ندارم، ولى بطور كلى اگر كسى به خود انسان، يا ناموس، يا خويشان و بستگان انسان، يا به مسلمانى ديگر به قصد كشتن يا تجاوز، هجوم آورد بر انسان واجب است به هر نحو كه ممكن است دفاع كند هر چند منجر به كشتن مهاجم شود. ولى بايد سعى كند تا وقتى كه راه خفيفتر يا فرار ميسر است دست به كار شديد و خشن نزند و اگر انسان نتواند به تنهايى از جان و ناموس خود دفاع كند واجب است از
(صفحه 480)
ديگران كمك بگيرد و هرگاه دزدى به قصد بردن مال انسان، يا بستگان او هجوم آورد انسان حق دارد دفاع كند، هرچند منجر به كشتن مهاجم شود، با رعايت مراتب دفاع، و چنانچه در موارد مذكور، با رعايت مراتب دفاع، به طرف، خسارت مالى يا نقص عضو وارد شود، يا كشته شود كسى ضامن نيست. ولى اگر درجات خفيفتر ميسر بود و با اين حال انسان به سراغ مراحل بالاتر و شديدتر رفت، بنابر احتياط، ضامن است و نيز اگر از طرف مهاجم، خسارت مالى، يا جانى، يا نقصِ عضو به انسان وارد شود شخصِ مهاجم ضامن است. ولى اگر انسان بر دزد يا شخص مهاجم پيروز شد، به نحوى كه ديگر نمى تواند كارى انجام دهد، حق ندارد بى جهت او را بزند يا مجروح كند يا بكشد، بلكه تعزير او با حاكم شرع است و نيز اگر انسان مرد اجنبى را با همسر خود، يا دختر يا خويشان خود بيابد در حالى كه قصد تجاوز دارد بايد به هر نحو شده دفاع كند هرچند منجر به كشتن او شود. بلكه واجب است انسان از ناموس مسلمانان ديگر هم دفاع كند، ولى در هر حال بايد مراتب را رعايت كند و با رعايت مراتب، انسان ضامن خسارت او نيست. ولى اگر با امكان مرتبه خفيف تر دست به كار شديدتر بزند، بنا بر احتياط ضامن است. همچنين بنابر مشهور، اگر كسى ببيند مردى با همسر او زنا مى كند و دانست كه زن با رضايت خود تسليم او شده مى تواند هر دو را بكشد و بين خود و خدا نه گناه دارد و نه ضامن است. ولى بايد بتواند نزد حاكم شرع ثابت كند وگرنه حاكم شرع حكم به قصاص مى كند.
ضمناً اگر كسى به منظور اطلاع بر ناموس و اسرار مردم، به طور عادى يا با دوربين به درون خانه آنان نگاه كند واجب است او را منع كنند، و اگر دست برنداشت به هر نحو شده جلوگيرى كنند ولو منجر به كور شدن يا كشته
(صفحه 481)
شدن او بشود با رعايت مراتب و همچنين است اگر نگاه كننده از خويشان و ارحام صاحبخانه باشد، ولى منظورش نگاه كردن به چيزهايى است كه بر او نگاه كردن به آنها حرام است مثل عورت.
بلكه اگر انسان احتمال بدهد يا بداند كه دفاع او از جان خود يا بستگان خود منجر به كشته شدن خودش خواهد شد باز هم دفاع جايز، بلكه گاهى واجب است. ولى نسبت به مال اگر مى داند كه دفاع او از مال منجر به كشته شدن خودش مى شود دفاع واجب نيست، بلكه احوط ترك است.
بلى اگر انسان خيال كرد كه طرف، قصد هجوم به جان، يا ناموس، يا مال، او را دارد و در مقام دفاع، خسارت مالى يا جانى به او وارد كرد ولى بعد معلوم شد طرف چنين قصدى نداشته و انسان اشتباه كرده است، در اين صورت انسان گناه ندارد ولى ضامن خسارت طرف است.
نيز اگر حيوان درنده و خطرناك شخصى، به انسان حمله كند، انسان حق دارد به هر وسيله ممكن از خود دفاع كند و در صورت رعايت مراتب دفاع و عدم تجاوز، اگر به حيوان خسارت وارد شد، ضامن نيست.

س 1262 ـ چنانچه شخصى در غياب و بدون اذن صاحب خانه به قصد خلوت با دختر صاحب خانه وارد خانه بشود و مورد ضرب و جرح برادر دختر قرار گرفته و به قتل برسد حكم شرعى در مورد قاتل چيست؟ و چنانچه ورود به منزل از راه ديوار (عنف) باشد حكم آن چگونه است؟
ج ـ در فرض مزبور چنانچه دفاع از جلوگيرى از آن شخص متوقف بر قتل او بوده است خونش هدر بوده و قصاص و ضمانى نيست. اما اگر بدون قتل مثلا با تهديد يا ضرب و جرح از او جلوگيرى مى شده و فرار مى كرده است و در عين حال او را كشته است مسأله دو صورت دارد:
(صفحه 482)
1 ـ قاتل وى را مهدور الدم مى دانسته و به اعتقاد مهدور الدم بودن او را كشته است. در اين صورت قتل واقع شده شبه عمد است. و ديه بر قاتل است.
2 ـ قاتل او را مهدور الدم نمى دانسته و در عين حال او را كشته است. در اين صورت قتل واقع شده حكم قتل عمد را دارد. و در اين احكام فرقى بين ورود از ديوار و غير آن نيست.

س 1263 ـ در مواردى كه شخص در مقام دفاع است اما زياده روى كرده، مثلاً با زدن سيلى يا چوبى يا فريادى به طرف او فرار مى كرده اما با چاقو يا اسلحه به طرف زده و او را ناقص كرده يا مقتول ساخته، آيا اينجا جاى قصاص است يا ديه؟
ج ـ بطور كلى در مواردى كه دفاع با مرتبه نازله ممكن و محقق مى شود، تجاوز از آن حد جايز نيست و در صورت تجاوز از مقدار لازم به مقتضاى عمومات مربوطه چنانچه جنايت عمدى باشد بنابر احتياط قصاص ثابت است و اگر خطايى باشد ديه ثابت است.
(صفحه 483)

مسائل پزشكى

س 1264 ـ گاهى پزشك معالج، براى بهوش آوردن يا بكار افتادن قلب بيمار ناچار مى شود سيلى به بيمار بزند، يا ماساژ بدهد كه گاهى موجب سياه شدن صورت يا شكسته شدن استخوان سينه و پهلوى بيمار مى شود و گاهى عوارض ديگر بوجود مى آيد و چه بسا موجب تلف شدن بيمار شود، اصولاً اين اعمال تا چه حدود و با چه شرايطى جايز است؟ و در موارد جواز، آيا موجب ضمان و ديه هم مى شود؟
ج ـ بطور كلى چنانچه به نظر پزشك متخصص، اين اعمال، در مقام معالجه لازم باشد و از طرف بيمار يا ولى شرعى مجاز در معالجه حتى در صورت لزوم اين قبيل اعمال، باشد ـ كه معمولاً ولو با اذن فحوى چنين است ـ و افراط و تفريط و تقصيرى هم در بين نباشد، بعلاوه قبل از اقدام به معالجه اخذ برائت نيز كرده باشد، با چنين شرايط و مقدماتى، اصل اين اعمال در حدّ ضرورت جايز و موجب ضمان و ديه هم نمى شود. همانگونه كه در عمل جراحى روى افراد، اين امور رعايت و ضمان و ديه اى هم متوجه پزشك نمى شود، اما اگر پزشك متخصص و ماهر نباشد، يا بدون اجازه و بدون اخذ