جاى سالم پيشانى سجده كند و اگر ممكن نيست بايد زمين را گود كند و دمل را در گودال و جاى سالم را به مقدارى كه براى سجده كافى باشد، بر زمين بگذارد.

ـ اگر دمل يا زخم، تمام پيشانى را گرفته باشد، بايد به يكى از دو طرف پيشانى سجده كند و اگر ممكن نيست، به چانه و اگر چانه هم ممكن نيست بايد به هر جاى از صورت كه ممكن است سجده كند و اگر هيچ جاى از صورت نيز ممكن نباشد، بايد با جلوى سر سجده نمايد.

ـ كسى كه نمى تواند پيشانى را به زمين برساند، بايد به قدرى كه مى تواند خم شود و مهر يا چيز ديگرى را كه سجده بر آن صحيح است، روى چيز بلندى گذاشته و طورى پيشانى را بر آن بگذارد كه بگويند سجده كرده است، و نيز بايد كف دست ها و زانوها و انگشتان پا را به طور معمول به زمين بگذارد.

ناتوانى از سجده

ـ كسى كه به هيچ وجه نمى تواند خم شود، بايد براى سجده بنشيند و با سر اشاره كند و اگر نتواند بايد با چشم ها اشاره نمايد و در هر دو صورت احتياط واجب آن است كه اگر مى تواند به قدرى مهر را بلند كند كه پيشانى را بر آن بگذارد و اگر نمى تواند، احتياط مستحب آن است كه مهر را بلند كند و به پيشانى بگذارد و اگر با سر يا چشم ها نمى تواند اشاره كند، بايد در قلب نيّت سجده كند و بنا بر احتياط واجب با دست و مانند آن براى سجده اشاره نمايد.

ـ كسى كه نمى تواند بنشيند، بايد ايستاده نيّت سجده كند و چنانچه

مى تواند، براى سجده با سر اشاره كند و اگر نمى تواند، با چشم ها اشاره نمايد و اگر اين را هم نمى تواند، در قلب نيّت سجده كند و بنا بر احتياط واجب با دست و مانند آن براى سجده اشاره نمايد.

رعشه در سجده

ـ اگر ـ به خاطر بيمارى رعشه و مانند آن ـ پيشانى، بى اختيار و به طور مكرر از جاى سجده بلند شود، چنانكه ممكن باشد، بايد نگذارد دوباره به جاى سجده برسد و اين را يك سجده حساب كند، چه ذكر سجده را گفته باشد يا نه. و اگر نتواند سر را نگه دارد و بى اختيار ـ مكرراً ـ به جاى سجده برسد، روى هم يك سجده حساب مى شود و اگر ذكر نگفته باشد، بايد بگويد.

سرفه، آروغ و آه در نماز

ـ سرفه كردن و آروغ زدن و آه كشيدن در نماز اشكال ندارد، ولى گفتن آخ و آه و مانند اينها كه دو حرف است، اگر عمدى باشد، نماز را باطل مى كند.

شرايط امام جماعت

ـ اگر كسى مرضى دارد كه نمى تواند از بيرون آمدن ادرار و مدفوع خوددارى كند، بنا بر احتياط واجب نمى شود به او اقتدا كرد.

ـ بنا بر احتياط واجب كسى كه مرض خوره يا پيسى دارد، نبايد امام جماعت بشود.

ـ اگر كسى به خاطر عذرى با تيمّم يا با وضوى جبيره اى نماز بخواند، مى شود به او اقتدا كرد، امّا اگر به جهت عذرى با لباس نجس نماز مى خواند، بنا بر احتياط واجب نبايد به او اقتدا كرد.

احكام روزه بيماران
بى هوشى پس از نيّت روزه

ـ اگر پيش از اذان صبح نيّت روزه كند و بى هوش شود و در بين روز به هوش آيد، بنا بر احتياط واجب بايد روزه را تمام نمايد و اگر تمام نكرد قضاى آن را به جا آورد.

خوب شدن بيمار قبل از ظهر

ـ اگر مريض پيش از ظهر ماه رمضان خوب شود و از اذان صبح تا آن وقت كارى كه روزه را باطل مى كند انجام نداده باشد، بايد نيّت روزه كند و آن روز را روزه بگيرد و چنانچه بعد از ظهر خوب شود، روزه آن روز بر او واجب نيست.

استعمال آمپول براى روزه دار

ـ احتياط واجب آن است كه روزه دار از استعمال آمپولى كه به جاى غذا به كار مى رود، خوددارى كند، ولى تزريق آمپولى كه عضو را بى حس مى كند يا به جاى دوا استعمال مى شود و همچنين آمپول تقويتى، اشكال ندارد.

فرو بردن اخلاط براى روزه دار

ـ فرو بردن اخلاط سر و سينه و عفونت گلو تا به فضاى دهان نرسيده اشكال ندارد، ولى اگر داخل فضاى دهان شود، احتياط واجب آن است كه فرو نبرد.

اماله كردن و استفاده از شياف

ـ اماله كردن با چيز روان اگر چه از روى ناچارى و براى معالجه باشد روزه را باطل مى كند، ولى استفاده از شياف هايى كه براى معالجه است، اشكال ندارد و احتياط واجب آن است كه از استعمال شياف هايى كه براى كسب لذت است ـ مثل شياف ترياك ـ يا براى تغذيه از اين مجراست، خوددارى نمايند.

قى كردن در حال روزه

ـ هرگاه روزه دار عمداً قى كند ـ اگر چه به واسطه مرض و مانند آن ناچار باشد ـ روزه اش باطل مى شود، ولى اگر سهواً يا بى اختيار قى كند، اشكال ندارد.

ـ اگر روزه دار بتواند از قى كردن خوددارى كند، چنانچه براى او ضرر و مشقّت نداشته باشد، بايد خوددارى نمايد.

آروغ زدن در حال روزه

ـ اگر روزه دار آروغ بزند و بدون اختيار چيزى در گلو يا دهانش بيايد، بايد آن را بيرون بريزد و اگر بى اختيار فرو رود، روزه اش

صحيح است.

ـ اگر روزه دار آروغ بزند و چيزى در دهانش بيايد، چنانچه عمداً آن را فرو ببرد، روزه اش باطل است و بايد قضاى آن را بگيرد و كفاره هم بر او واجب مى شود و اگر خوردن آن چيز حرام باشد، مثلا موقع آروغ زدن خون يا غذايى كه از صورت غذا بودن خارج شده، به دهان بيايد و عمداً آن را فرو ببرد، قضاى آن روزه را بگيرد و بنا بر احتياط، كفاره جمع بر او واجب مى شود.

ـ دارو ريختن به چشم در صورتى كه مزه يا بوى آن به حلق برسد و انجام كارى كه موجب ضعف مى شود ـ مانند خون دادن ـ و كارى كه به واسطه آن خون از دهان بيايد ـ مانند كشيدن دندان ـ براى روزه دار مكروه است.

ضرر داشتن روزه

ـ كسى كه مى داند روزه براى او ضرر ندارد، اگر چه پزشك بگويد ضرر دارد، بايد روزه بگيرد و كسى كه يقين يا گمان دارد كه روزه برايش ضرر دارد اگر چه پزشك بگويد ضرر ندارد، بايد روزه نگيرد، و اگر روزه بگيرد صحيح نيست مگر آن كه به قصد قربت بگيرد و بعد معلوم شود ضرر نداشته.

ـ اگر پزشك، بيمار را از گرفتن روزه منع كند، در صورتى كه از گفته او بيمار اطمينان پيدا كند كه روزه برايش ضرر دارد و گفتن او موجب خوف ضرر شود، روزه گرفتن واجب نيست.

ـ اگر انسان احتمال بدهد كه روزه برايش ضرر دارد و از آن احتمال،