شكّى نيست معاينه و تشخيص، نقش حياتى و ضرورى در معالجه دارد; به گونه اى كه در عرف پزشكى شهرت يافته است «تشخيص نيمى از درمان است»، به ويژه امروزه كه در اثر پيشرفت علم پزشكى، تخصص ها و گرايش هاى فراوانى در قلمرو اين علم پديد آمده است. و چه بسيار بيمارى هاى مختلفى كه با علايم ظاهرى مشتركى بروز و ظهور مى يابند و تنها با معاينه و تشخيص مى توان به كمك مؤثر و درمان پرداخت و چه بسا ناديده گرفتن آن موجب ضررهاى جبران ناپذير جانى براى بيماران خواهد شد.

به دليل اهميتى كه جان انسان ها از ديدگاه اسلام دارد، درمان بيماران از سوى پزشكان حاذق، پاداشى غيرقابل وصف دارد; بدين سان پزشكانى كه براى خدا به معاينه و تشخيص درست و بايسته بيمارى ها مى پردازند، از ارزش ويژه اى نزد خداوند برخوردارند. خداوند در قرآن كريم

مى فرمايد: (وَمَن اَحياها فَكَأَنَّما اَحيَاالناسَ جَميعاً...)(1) هركس انسانى را احياء كند ـاو را نجات دهد ـ گويا همه مردم را زنده كرده است.

معاينه، تشخيص و درمان در آيينه شريعت، هر كدام داراى احكام ويژه اى است كه به گوشه اى از آنها نظر مى افكنيم.

الف: معاينه
احكام نگاه و لمس

ـ نگاه مرد به بدن زن نامحرم و بالعكس حرام است چه با قصد لذت باشد و چه بدون آن.

ـ براى زن واجب است، تمام بدن خود به استثناى صورت و دست ها را از نامحرم بپوشاند.

ـ نگاه كردن به صورت و دست نامحرم اگر با قصد لذت باشد حرام است، بلكه احتياط مستحب آن است كه بدون قصد لذت هم نگاه نكنند.

ـ نگاه كردن به صورت، بدن و موى دختر نابالغ و مميز اگر به قصد لذت نباشد و به واسطه نگاه كردن، انسان نترسد كه به گناه بيفتد، اشكال ندارد. ولى بنا بر احتياط واجب بايد به جاهايى كه معمولا مى پوشانند مانند شكم و ران، نگاه نكند.

ـ مرد نبايد با قصد لذت به صورت يا بدن مرد ديگر يا پسربچه نگاه كند و نگاه كردن زن به بدن زن ديگر يا دختربچه هم، اگر با قصد لذت

باشد حرام است.

ـ مرد و زنى كه با يكديگر محرم اند اگر قصد لذت نداشته باشند مى توانند غير از عورت به تمام بدن يكديگر نگاه كنند ولى نگاه كردن زن و شوهر به عورت يكديگر نيز جايز است.

ـ نگاه به عضو جدا شده از نامحرم جايز نيست و احتياط واجب آن است كه به موى جدا شده از نامحرم نيز نگاه نكنند ولى نگاه كردن به دندان و ناخن جداشده اشكال ندارد.

ـ لمس بدن نامحرم حرام است.

ـ در عدم جواز نگاه و لمس، ظاهراً فرقى بين اعضاى ظاهر و داخل بدن نيست.

نگاه و لمس در معاينه و درمان

ـ با توجه به حرمت لمس و نظر براى معاينه و درمان نامحرم، بايد به حدّ ضرورت اكتفا شود. بنابراين اگر با نگاه در آينه و صفحه نمايش بتوان معاينه يا درمان كرد، نبايد مستقيماً به بدن نامحرم نگاه كرد ولى اگر نگاه مستقيم ضرورت داشته باشد، اشكال ندارد. همچنين اگر معاينه يا درمان بدون لمس ممكن باشد، لمس كردن نامحرم اشكال دارد و در لمس نيز اگر لمس با واسطه مثل دستكش ممكن باشد نبايد بدن لمس شود.

ـ در عدم جواز لمس و نظر فرقى بين مسلمان و غيرمسلمان نيست.

ـ لمس بدن بيمار نامحرم توسط پزشك از روى لباس، اگر با قصد لذت نباشد و مفسده اى هم بر آن مترتّب نشود، اشكال ندارد چه در حال ضرورت باشد يا در غير حال ضرورت.

نگاه به عورت و لمس آن

ـ نگاه كردن به عورت ديگرى چه محرم باشد و يا نامحرم، حرام است و تنها نگاه كردن زن و شوهر به عورت يكديگر اشكال ندارد.

ـ احتياط واجب آن است كه انسان به عورت بچه مميّز(1) هم نگاه نكند. ولى نگاه كردن به عورت بچه غير مميز اگر با قصد لذت نباشد اشكال ندارد.

ـ اگر انسان براى معالجه كسى ناچار شود كه به عورت او نگاه كند، بنابر احتياط واجب، در صورت امكان بايد در آينه يا صفحه نمايش نگاه كند. ولى اگر چاره اى جز نگاه كردن به عورت نباشد، اشكال ندارد.

ـ اگر زن يا مرد در حال ضرورت، بخواهد غير همسر خود را تنقيه يا معالجه كند و مجبور باشد با دست عورت را لمس كند، بايد چيزى به دست كند كه دست او به عورت اصابت نكند.

ـ گرفتن نبض و فشار خون و تزريق آمپول توسط جنس مخالف به شرط اين كه جنس موافق در دسترس نباشد و به مقدار ضرورت اكتفا شود، اشكال ندارد.

ـ در اتاق هاى عمل كه نياز است محل عمل را سترون و ضد عفونى نمايند، لازم است اين كار توسط جنس موافق صورت گيرد و يا قبل از عمل در بخش ها اين كار صورت گيرد تا دچار اشكال نشود.

ـ در اتاق هاى عمل قبل از عمل جراحى لازم است تمام بدن بيمار به جز ناحيه مورد عمل توسط جنس موافق پوشانده شود به نحوى كه فقط همان موضع عمل در معرض ديد باشد.

نگاه به نامحرم براى انجام تحقيقات پزشكى

ـ معاينه بيمار نامحرم براى آموزش و يا تحقيقات پزشكى ـ اگر معالجه بيماران حتى در آينده منحصراً بر آن توقف داشته باشد ـ اشكال ندارد ولى لازم است به مقدار ضرورت اكتفا شود.

معاينات غيردرمانى

ـ نگاه به نامحرم و نگاه به عورت غيرهمسر براى امور استخدامى و سربازى حرام است و ضرورتى كه در مورد معاينه براى درمان ذكر شد در اينجا صدق نمى كند.

ـ معاينه عورت و نگاه يا لمس آن براى تشخيص مواردى كه در زير مى آيد، در صورتى كه قاضى صالح لزوم آن را احراز نمايد و دستور اين كار را بدهد اشكال ندارد:

الف: تشخيص ازاله بكارت;

ب: تشخيص آسيب هاى وارد شده بر آلت تناسلى زن در اثر آميزش;

ج: اثبات ناتوانى جنسى;

د: اثبات وجود مانع از قبيل استخوان، گوشت و غده در آلت تناسلى;

هـ : تعيين جنسيت واقعى خنثى;

و: تعيين ميزان خسارت وارده شده به عورت بر اثر ضربه و مانند آن;

ز: معاينه بدن نامحرم و نگاه يا لمس آن به دستور قاضى صالح براى تعيين ميزان خسارت وارده بر بدن در اثر ضربه و مانند آن.

البته در همه موارد بالا بايد به مقدار ضرورت از نگاه و لمس عورت اكتفا شود و اگر معاينه به صورت غيرمستقيم امكان دارد بايد از معاينه