(الصفحة283)
آيا در قرآن كريم اشتراك لفظى تحقّق دارد؟
مرحوم آخوند در ذيل بحث «امكان يا ضرورت وجود يا عدم اشتراك لفظى» مى فرمايد:
بعضى در اين مطلب با ما هم عقيده اند و معتقدند: اشتراك لفظى، هم امكان وقوع دارد وهم در لغت عرب واقع شده است ولى معنا ندارد كه در قرآن، اشتراك لفظى وجود داشته باشد. زيرا اگر در قرآن، مشترك لفظى استعمال شود يا همراه با قرينه است يا بدون قرينه. اگر همراه با قرينه لفظيّه نباشد، لازم مى آيد كه قرآن داراى اجمال باشد و اجمال با قرآنيت سازگار نيست. و اگر همراه با مشترك لفظى، قرينه لفظيّه معيّنه وجود داشته باشد، لازمه اش اين است كه قرآن، يك معنا را به واسطه دو لفظ بيان كرده باشد، و آوردن دو لفظ براى تفهيم يك معنا، با قرآنيت نمى سازد. قرآنى كه در بالاترين درجه فصاحت و بلاغت است و اين همه تحدّى كرده و مردم را به مقابله به مثل دعوت كرده است، معنا ندارد كه براى تفهيم يك معنا، از دو لفظ استفاده كرده باشد.(1)
- 1 ـ كفاية الاُصول، ج1، ص53
پاسخ كلام فوق
اين بيان، بنابر هر دو تقدير، جوابش روشن است:
اوّلا: ما در خارج مى بينيم در قرآن، مشترك لفظى وجود دارد، «قروء» در آيه شريفه
{المطلّقات يتربّصنَ بأنفسهنّ ثلاثة قروء}(1)، جمع «قُرْء» است و «قُرْء» از الفاظ مشتركى است كه براى دو معناى متضادِّ «طُهر» و «حيض» وضع شده است. كلمه «عين» در قرآن كريم استعمالات فراوانى دارد،
{لهم أعْيُن لا يُبْصرون بها}،(2)
{فيها عين جارية}(3).
بنابراين چيزى كه در قرآن وقوع دارد ديگر جاى بحث نيست.
و اين جواب، بنابر هر دو تقدير مطرح است، چه همراه با مشترك لفظى قرينه باشد يا نباشد.
ثانياً: ادلّه اى كه اينان ذكر كرده اند باطل است:
كسى كه مى گويد: «اگر مشترك لفظى بدون قرينه باشد، اجمال لازم مى آيد و اجمال گويى با قرآن تناسب ندارد» اين، اجتهاد در مقابل نصّ است. خود قرآن مى گويد: «يك سلسله از آيات من جزء متشابهات است» متشابهات همان مجملات است كه غرض به اجمال تعلّق گرفته است و مراد اين نبوده است كه هدف به طور كلّى مطرح شود.
و اين كه در دليل دوّم مى گويد: «اگر مشترك لفظى همراه با قرينه لفظيه باشد، لازم مى آيد كه يك معنا، با دو لفظ بيان شده باشد در حالى كه ممكن بود با يك لفظ بيان شود» جواب اين است كه آنچه به عنوان قرينيت مطرح است اين طور نيست كه تمام فايده اش همان قرينيت باشد. گاهى انسان قرينه اى را مى آورد كه ضمن اين كه قرينيت دارد، يك مطلب اساسى را هم بيان مى كند، مثلا همين آيه
{لهم أعينٌ
- 1 ـ البقرة: 228
- 2 ـ الأعراف: 179
- 3 ـ الغاشية: 12
(1) اين «لا يبصرون بها» دو نقش دارد:
1 ـ قرينه است كه مراد از «عين»، «عين باصره و چشم» است.
2 ـ مى خواهد بفرمايد: با وجود اين كه اينان چشم دارند ولى نمى بينند.
بنابراين قرينه به اين معنا نيست كه فقط براى تعيين مراد از مشترك آمده باشد.
همچنين در مثال معروفى كه براى مجاز ذكر مى كنيم و مى گوييم «رأيت اسداً يرمي» كه «يرمي» به عنوان قرينه مجاز مطرح است مى خواهيم دو مطلب را بيان كنيم:
1 ـ مقصود از «أسد»، «رجل شجاع» است.
2 ـ «رجل شجاع» در حال تيراندازى بود.
اين يك مطلب مهمّى است. اگر از اوّل بگويد: «رأيت رجلا شجاعاً يرمي» در اين صورت «يرمي» براى اين است كه بگويد: «رجل شجاع در حال تيراندازى بود». «يرمي» معنايى زايد بر معناى «رجل شجاع» را دلالت مى كند.
(الصفحة286)
(الصفحة287)
امر دوازدهم
استعمال لفظ در اكثر از معنا
فقه
