(صفحه632) مى شود، يعنى افعالى كه به مجرّد تحقّق آنها، ذى المقدّمه از آنها متولد شده و به صورت قهرى و بدون اختيارِ انسان، تحقّق پيدا مى كند. ولى اين قبيل افعال توليديه، در بين محرّمات، نادر است. نوع محرّمات به اين كيفيت است كه وقتى مقدّماتش فراهم شد، انجام دادن حرام يا انجام ندادن آن در اختيار مكلّف است. مثلاً وقتى تمام مقدّمات شرب خمر را فراهم كرد، نوبت به اراده مى رسد و چه بسا انسان از ارتكاب آن منصرف شود و در اين گونه موارد، هيچ يك از مقدّمات، اتّصاف به حرمت پيدا نمى كنند، مجموعه مقدّمات هم اتّصاف به حرمت پيدا نمى كند.
مرحوم آخوند مى فرمايد: علت اين كه ما بين مقدّمه واجب و مقدّمه حرام فرق گذاشتيم دو چيز است:
1 ـ مطلوب مولا در باب واجب، عبارت از وجود و تحقّق مأموربه در خارج است و ما وقتى وجود مأموربه ومقدّمات آن را ملاحظه مى كنيم مى بينيم وجود مأموربه متوقّف بر جميع مقدّمات است، به گونه اى كه هريك از مقدّمات، ارتباط مستقلّى با مأموربه دارد و اگر آن مقدّمه تحقّق پيدا نكند، مأموربه هم تحقّق پيدا نخواهد كرد. لذا با توجه به وابستگى واجب به اين مقدّمات و باتوجه به اين كه مرحوم آخوند قائل به ملازمه است حكم به وجوب غيرى اين مقدّمات نموده است.
امّا در ناحيه محرّمات، مطلوب مولا ترك و عدم تحقّق حرام است نه فعل حرام، و ما وقتى ترك حرام و ترك مقدّمات حرام را ملاحظه مى كنيم مى بينيم ترك حرام متوقّف بر ترك جميع آن مقدّمات نيست. اگر چيز حرامى داراى ده مقدّمه باشد و ما نه مقدّمه آن را ايجاد كرده و يك مقدّمه را ترك كنيم، ترك حرام تحقّق پيدا كرده است.
2 ـ در اكثر محرّمات ـ غير از افعال توليديه و تسبيبيه ـ اگر كسى جميع مقدّمات حرام را در خارج ايجاد كرد، ملاحظه مى كند خودش داراى اراده است و بين ايجاد حرام و عدم ايجاد آن، مختار است. و به عبارت ديگر: «آخرين جزء علت تامّه حرام، عبارت از اراده است». مرحوم آخوند مى فرمايد: در اين صورت، تا قبل از اراده، چيزى تحقّق پيدا نكرده است و مكمّل علت تامّه، عبارت از اراده است. بنابراين بايد اراده را محكوم به
(صفحه633) حرمت غيرى نمود و ما در بحث طلب و اراده ثابت كرديم كه اراده امر غيراختيارى است، و هيچ حكمى ـ حتى حكم غيرى ـ نمى تواند به آن تعلّق بگيرد.(1)

بررسى كلام مرحوم آخوند

اشكال اوّل: ما در بحث طلب و اراده گفتيم: اين كه مرحوم آخوند اراده را امرى غيراختيارى مى داند، صحيح نيست، بلكه اراده چيزى است كه نفس انسان خالق آن است. خداوند متعال، شعبه اى از خلاّقيت را به نفس انسان عنايت كرده است به همين جهت نفس انسان، نسبت به بعضى از امور جنبه خلاّقيت دارد. وجود ذهنى و اراده از اين قبيل مى باشند.
اشكال دوّم: اگر اراده، امرى غيراختيارى باشد مسأله نيت در باب عبادات ـ  كه ركن اصلى در باب عبادات است و ترديدى در اعتبار آن نيست ـ با مشكل مواجه مى شود. كسى كه مى خواهد انجام نماز ظهر را نيت كند، آيا غير از اين است كه انجام نماز ظهر را اراده مى كند؟
لذا اين حرف مرحوم آخوند نه از نظر فلسفى درست است نه از نظر منطق فقهى كسى مى تواند قائل شود.
اشكال سوّم: مرحوم آخوند فرمودند: «در افعال غيرتوليديه، آخرين جزء مكمّل علت تامّه، عبارت از اراده است».
حضرت امام خمينى (رحمه الله) اين مطلب مرحوم آخوند را مورد اشكال قرار داده و مى فرمايد: به نظر ما اين كلام مرحوم آخوند مطابق با واقع نيست، و در افعال توليديه هم ـ  مانند افعال غيرتوليديه  ـ اراده در مرحله متقدّم واقع شده و به دنبال آن، مقدّماتى وجود پيدا مى كند تا برسد به آخرين مقدّمه كه ذى المقدّمه بعد از آن تحقّق پيدا كرده و در آنجا ديگر اراده هم نقشى ندارد.

---

(صفحه634) ايشان مى فرمايد: يكى از افعال اختيارى و غيرتوليدى عبارت از شرب ماء است. ما همين مسأله را مورد تحليل قرار مى دهيم تا ببينيم تقدّم و تأخّر با چيست؟ و آنچه در آخرين مرحله، دخالت در تحقّق شرب ماء دارد چيست؟ فرض مى كنيم كسى تشنه است و ظرف آبى هم نزد او وجود دارد. اوّلين كارى كه او انجام مى دهد اراده شرب ماء است. به دنبال اراده شرب ماء، دست خود را به سوى ظرف دراز كرده، ظرف آب را برداشته و آن را مقابل دهان قرار داده و آب را در دهان خود مى ريزد. آخرين مقدّمه اى كه بايد تحقّق پيدا كند اين است كه ابزار و آلات بلع براى شرب ماء آماده شوند. بنابراين جايگاه اراده در شرب الماء، قبل از همه افعال است و بنابر مبناى خود مرحوم آخوند، «اوّل بايد اراده به ذى المقدّمه تعلّق بگيرد و از آن، اراده اى به مقدّمات ترشح پيدا كند». ما اگرچه اين كلام ايشان را نپذيرفتيم ولى حداقل دلالتش اين است كه اراده متعلّق به ذى المقدّمه قبل از اراده متعلّق به مقدّمه است.
ممكن است كسى بگويد: وقتى آخرين مقدّمه تحقّق پيدا كرد، يعنى آلات بلع براى بلعيدن آماده شدند، خود بلع از روى اراده انجام مى شود. مثل بچه هايى كه انسان مى خواهد دارويى به آنها بخوراند و دارو را در دهان خود نگه مى دارند، چون اراده بلعيدن ندارند.
در پاسخ مى گوييم:
اوّلاً: عبارت فوق به اين معنا است كه مقدّمه آخر هم اراده مى خواهد، و ما اين را قبول داريم چون مقدّمه آخر هم فعل اختيارى و صادر از اراده است. ولى بحث ما درارتباط با اراده متعلّق به ذى المقدّمه بود نه اراده متعلّق به مقدّمه. مرحوم آخوند معتقد بود: «اراده ذى المقدّمه، به عنوان جزء اخير و مكمّل علت تامّه است» و ما گفتيم: «جايگاه اراده متعلّق به ذى المقدّمه، قبل از شروع ساير مقدّمات است».
ثانياً: در مورد افعال توليديه ـ مثل القاء در نار ـ هم آخرين مقدّمه، از روى اراده صادر مى شود. لذا ما به مرحوم آخوند مى گوييم: «چه فرقى است بين القاء در نار و بين بلع ماء؟ به دنبال القاء در نار، به صورت قهرى، احراق تحقّق پيدا مى كند و به دنبال بلع
(صفحه635) ماء هم به صورت قهرى شرب الماء تحقّق پيدا مى كند و هردو هم از روى اراده و اختيار صادر مى شوند. اگر بناباشد مقدّمه حرام را حرام بدانيم در هردو بايدحرام بدانيم واگر قرار است حرام نباشد، در هردو بايد حرام نباشد.واگرآخرين مقدّمه ـ كه هرچند ارادى استولى اراده نيست ـ محكوم به حرمت مى شود بايددرهردو محكوم به حرمت شود».(1)
درنتيجه ما نمى توانيم اين تفصيل مرحوم آخوند را بپذيريم.
به نظر مى رسد فرمايش امام خمينى (رحمه الله) اشكال خوبى به كلام مرحوم آخوند است ولى آنچه ايشان به صورت موجبه كلّيه مى فرمايد كه «جايگاه اراده متعلّق به ذى المقدّمه، قبل از مقدّمات است و درحقيقت بين اراده و مراد هميشه فاصله وجود دارد» نمى تواند در همه موارد درست باشد، مثلاً اگر اراده به حركت عضلات تعلّق بگيرد، بين اراده و مراد، هيچ گونه فاصله اى وجود ندارد و به مجرّد تحقّق اراده، مراد بر آن مترتّب مى شود. و درحقيقت در اين جا نفس اراده، علت تامّه براى تحقّق مراد است و مثل مسأله شرب ماء نيست كه نياز به مقدّمات خارجى داشته باشد. لذا مشهور در تعريف اراده مى گفتند: «اراده عبارت از شوق مؤكّدى است كه محرّك عضلات به طرف مراد است».(2) اين در صورتى است كه بين اراده و مراد فاصله وجود داشته باشد. امّا اگر خود حركت عضلات، به عنوان مراد باشد، ديگر فاصله اى بين اراده و مراد وجود نداد. بنابراين فرمايش حضرت امام خمينى (رحمه الله) مربوط به جايى است كه مراد انسان غير از حركت عضلات باشد.

نظريه مرحوم محقّق حائرى

مرحوم حائرى فرموده است: فعل حرام بر دو قسم است:
قسم اوّل: فعلى كه فى نفسه ـ و با قطع نظر از صدور ارادى و اختيارى آن  ـ

---

(صفحه636) مبغوض مولاست. هرچند اگر به صورت غيرارادى انجام شود، استحقاق عقوبت دركار نيست ولى در عين حال، مبغوضيت آن باقى است.
قسم دوّم: فعلى كه دايره مبغوضيت آن مقيّد به اراده است، يعنى اگر از روى اراده انجام شود، مبغوض مولاست ولى تحقّق غيرارادى آن در خارج مبغوضيت ندارد.
مرحوم حائرى مى فرمايد: اين دو قسم، از نظر مقدّمات فرق دارند و تفصيلى كه ما در مقدّمه حرام مطرح مى كنيم به لحاظ همين دو قسمى است كه در خود حرام وجود دارد.
ايشان مى فرمايد: ما باتوجه به اين كه در بحث مقدّمه واجب، قائل به ملازمه هستيم و متين ترين دليل آن را ـ همانند مرحوم آخوند ـ عبارت از وجدان مى دانيم، در مورد قسم اوّل ـ كه اراده نقشى در مبغوضيت فعل حرام ندارد ـ معتقديم كه علت تامّه اين فعل حرام، محكوم به حرمت غيريه(1) است، زيرا اگر ما به وجدان خود مراجعه كنيم و ببينيم از چيزى تنفّر داريم، وجداناً بين تنفّر از آن چيز و تنفّر از علت تامّه آن ملازمه وجود دارد.
حال اگر علت تامّه يك حرام، بسيط و غيرمركّب باشد،(2) و به عبارت ديگر: اگر فعل حرامى فقط يك مقدّمه داشته باشد، وقتى آن مقدّمه تحقّق پيدا كرد، حرام هم تحقّق پيدا مى كند ولى اراده مكلّف در تحقّق علت تامّه نقش دارد، امّا فرض اين است كه در مبغوضيت معلول ـ يعنى فعل حرام ـ نقشى ندارد. در اين جا اين علت تامّه واحده، اتّصاف به حرمت غيريه پيدا مى كند.
امّا اگر اين معلول داراى مقدّمات متعدّدى باشد، به گونه اى كه اگر همه آن مقدّمات تحقّق پيدا كند، فعل حرام هم محقّق مى شود ولى اگر حتى يكى از آنها هم تحقّق پيدا

---