فهرست مطالب
مقصد اوّل: اوامر

(صفحه203) ربّ و نهى نفس از هوى مى باشد. و «خاف» فعل است و به شخص، نسبت داده شده و ظهور در اراديت و اختياريت دارد، يعنى هر كسى كه با اراده و اختيار، نسبت به مقام ربّ، خوف پيدا كرد و نفس خود را از خواهش هاى نفسانى باز داشت، سعادتمند است و خوف از مقام ربّ و نهى نفس از هوى، دو عمل وجودى و دو فعل اختيارى تابع وجود انسان است و ماهيت انسان، خوف از مقام ربّ و نهى نفس از هوى پيدا نمى كند. و در آيه شريفه { فأمّا من طغى و آثرالحيوة الدنيا فإنّ الجحيم هى المأوى}(1)، معناى شقاوت، بيان شده است، يعنى: كسى كه طغيان و نا فرمانى خداوند متعال را نمايد و در مقام انتخاب و اختيار، زندگى فرومايه دنيا را برگزيند { فإنّ الجحيم هى المأوى}. و ما وقتى اين آيه را به آيه شريفه { فأمّا الذين شقوا...}(2) ضميمه نماييم، نتيجه مى گيريم كه، شقاوت، عبارت از طغيان و اختيار حيات دنيا بر آخرت است، يعنى طغيان اختيارى ـ كه عمل وجودى انسان است ـ و انتخاب دنيا ـ كه عمل وجودى انسان است ـ  .
نتيجه بحث سعادت و شقاوت و اشكال بر مرحوم آخوند
از آنچه گفته شد معلوم گرديد كه سعادت و شقاوت، دو امر اختيارى و ارادى است و ارتباطى به ماهيت، ذات و لوازم انسان ندارد و نمى تواند ارتباطى با «الذاتي لا يعلّل» داشته باشد، بلكه از امور حادث بوده و محتاج به علّت مى باشد، پس نمى توان سعادت و شقاوت را با مسأله حيوانيّت و ناطقيّت، مقايسه نمود.
پس چگونه مرحوم آخوند به صراحت گفته است: سؤال «لِمَ جعل السعيد سعيداً و لِمَ جعل الشقي شقيّاً» مانند سؤال «لِمَ جعل الإنسان إنساناً و لِمَ جعل الإنسان حيواناً أو ناطقاً» مى باشد؟

---

(صفحه204)

بحث روايى

بر فرض كه روايت معتبرى با آن مضمون وارد شده باشد ـ البته ما تحقيقى در روايات ننموديم ـ ولى آيا آنچه ما تاكنون درباره سعادت و شقاوت گفتيم، با روايات مذكور، سازگار است يا نه؟
اوّلا: روايات مذكور، مسأله ذاتى، ذاتيات و لوازم ماهيت را نفى مى كند، زيرا اگر سعادت و شقاوت، مربوط به ماهيت انسان باشد، چرا در روايت، تعبير به «في بطن اُمّه» شده است؟ بطن ام، به عنوان اوّلين مرحله وجود است و اگر سعادت و شقاوت مربوط به ماهيت انسان بود بايد در روايت مى فرمود: «السعيد سعيد في عالم الماهيّة و الشقي شقي في عالم الماهية»، گرچه اصلا قدم به بطن ام نگذارد، همان طور كه زوجيت، لازمه ماهيت اربعه است و اگر اربعه، وجود پيدا نكند، باز هم زوجيت، لازمه آن است.
درنتيجه، روايت مذكور كه مسأله وجود «في بطن اُمّ» را مطرح كرده، شاهدى بر عليه مرحوم آخوند است، زيرا اگر مسأله ذات و ذاتيات مطرح بود، اصلا ارتباطى به عالم وجود نداشت و بايد آن ملازمه و ارتباط، در تمام عوالم ـ حتى قبل از وجود ـ تحقق داشته باشد.
ثانياً: معناى روايت، آن نيست كه در بدو نظر به ذهن مى آيد، بلكه معناى روايت اين است: كسى كه عاقبت و سرانجام كارش منتهى به دوزخ است، مى توان ـ به لحاظ سرنوشت بد آينده اش ـ از هنگامى كه در شكم مادر است، به او نسبت شقاوت داد. و نيز كسى كه عاقبت و سرانجام كارش منتهى به بهشت است، مى توان ـ به لحاظ سرنوشت خوب آينده اش ـ از هنگامى كه در شكم مادر است، به او نسبت سعادت داد.
مثالى نسبت به سعادت و شقاوت دنيوى:
فرض كنيد كودكى به مدرسه مى رود و پدرش نسبت به آينده و سعادت و شقاوت او فكر مى كند، اما مخبر صادقى به او خبر داد كه فرزند شما بعد از بيست سال ـ  مثلا  ـ يك پزشك متخصّص و خدمت گزار خواهد شد. از هم اكنون رفتار پدر ـ به لحاظ
(صفحه205) سعادت آينده ـ با فرزندش، تغيير كرده و او را سعادتمند مى بيند، با اين كه بايد بيست سال بگذرد تا آن فرزند به آن مقام برسد. و برعكس، اگر مخبر صادقى بگويد: اين فرزند، در آينده، براى اجتماع، مفيد نخواهد بود بلكه عنصرى مضرّ براى جامعه خود مى شود، در اين صورت، انسان از هم اكنون به لحاظ آينده، او را شقى و بدبخت مى بيند و نحوه رفتارش با او، تغيير خواهد كرد، با اين كه بين آن دو مثال و آن دو فرد، از نظر فعليّت، فرقى نيست، هنوز بيست سال نگذشته و فرزند، گناهى مرتكب نشده است و مسأله مخالفت و عدم مخالفت، تحصيل و عدم تحصيل مطرح نيست ولى انسان به لحاظ عاقبت ـ با اتّكاء به مخبر صادق ـ الان يكى از آن دو را سعيد و خوشبخت و ديگرى را شقى و بدبخت مى داند.
در جنبه هاى اخروى هم همين طور است. اگر مخبر صادقى براى ما خبر بياورد كه فلانى جزء { و أمّا الّذين سعدوا...}(1) است، ما از همين الان، او را سعادتمند مى دانيم، در حالى كه هنوز وارد بهشت نشده است و اين به لحاظ عاقبت و سرانجام كار اوست. و اگر هنگامى كه اين شخص، در شكم مادر بود هم مخبر صادقى يك چنين خبرى بياورد ما او را از همين الان، سعادتمند مى دانيم.
درنتيجه، سعادت و شقاوت، مربوط به ماهيت انسان نيست. در كتاب ارشاد شيخ مفيد نقل شده است كه سالها قبل از واقعه كربلا، روزى عمر سعد، در مدينه، حضرت امام حسين (عليه السلام) را ديد و به او عرض كرد: مردم محلّ سكونت ما ـ يعنى اهل عراق ـ افراد نادانى هستند و خيال مى كنند كه من، قاتل شما خواهم بود، به همين جهت، نسبت به من، متنفّر هستند. مگر امكان دارد قتل شما بهوسيله من انجام گيرد؟
امام (عليه السلام) فرمود:
آنان نادان نيستند بلكه نسبت به واقع، آشنا هستند و عقيده ايشان، مطابق با واقع است. يعنى به لحاظ جنايتى كه بعداً تحقق پيدا مى كند، حق دارند تو را سرزنش كنند.

---

(صفحه206) سپس امام (عليه السلام) به او فرمود: زندگى تو بعد از قتل من، بسيار كوتاه است و نصيب كمى از گندم رى خواهى داشت.(1)
پس نتيجه مى گيريم كه اين مطلب، يك مسأله عقلائى است كه وقتى جمعى معتقد شدند كه در آينده، جنايتى از فردى تحقق پيدا مى كند، از همين الان از او متنفر مى شوند و آثار شقاوت را بر او مترتب مى كنند. مسأله سعادت و شقاوت در بطن اُم هم همين طور است. عمر سعد وقتى در بطن مادر بوده، به لحاظ اين كه در پايان، يك چنين جنايتى را مرتكب خواهد شد، داراى عنوان شقى است.
پس در سعادت و شقاوت، مسأله ماهيت و لوازم ماهيت مطرح نيست و مؤيّد معناى مذكور، روايت زير است:
عن ابن ابي عمير قال: سألت أباالحسن موسى بن جعفر عليهماالسلام عن معنى قول رسول الله «الشقي من شقي في بطن اُمّه و السعيد من سعد في بطن اُمّه» فقال: الشقي من علم الله ـ و هو في بطن اُمّه ـ أنّه سيعمل أعمال الأشقياء و السعيد من علم الله ـ و هو في بطن اُمّه  ـ أنّه سيعمل أعمال السعداء.(2)
يعنى شقى كسى است كه هنگامى كه در شكم مادر است، خداوند متعال مى داند كه او در آينده، به اختيار خود، عمل اشقياء را انجام مى دهد و سعيد كسى است كه هنگامى كه در شكم مادر است، خداوند متعال مى داند كه او در آينده، به اختيار خود، عمل سعداء را انجام مى دهد.
بنابراين، سعادت و شقاوت در بطن اُمّ به لحاظ اين است كه فرد، در آينده، گرفتار عمل اشقياء و سعداء مى شود و سعادت و شقاوت، ارتباطى به ماهيت و لوازم ماهيت ندارد.
اما روايت «الناس معادن...» معنايش اين است كه در انسان ها مايه هايى وجود دارد، مانند معادن كه ذخايرى دارند و بعد هم استخراج مى شوند. و معناى روايت

---

(صفحه207) مذكور، اين نيست كه اعمالى كه از انسان ها صادر مى شود، از آن مايه ها سرچشمه مى گيرد و غيراختيارى است.
تذكر: اعمال انسان و رسيدن به سعادت و شقاوت، در عين حال كه صددرصد اختيارى است ولى بعضى از علل و عوامل، انسان را به سعادت نزديك و بعضى از آنها انسان را از سعادت دور مى كند. اما آن عواملى كه انسان را به سعادت نزديك مى كند، رسيدن به سعادت را غيراختيارى نمى كند و آن علل و عواملى كه انسان را تاحدّى از سعادت، دور مى كند، اين چنين نيست كه اضطرار و اجبارى براى انسان، ايجاد كند.
مثال: كسى كه نطفه اش از حلال است و با رعايت تمام آداب و سنن شرعيه منعقد شده، بعد هم در دامان خانواده اى متدين تربيت يافته، از كسى كه نطفه اش از غذاى حرام تشكيل شده و در انعقاد نطفه او، آداب و سنن شرعى مراعات نشده باشدو در يك خانواده غيرمذهبى پرورش يافته، به سعادت نزديك تر است. اما از هيچ كدام از اين دو، سلب اختيار نشده است.
البته چه بسا آن كسى كه با زحمت بيشتر به سعادت نايل مى شود، ارزش بيشترى داشته باشد، به خاطر همان ملاك «أفضل الأعمال أحمزها»،(1) زيرا او فاصله زياد و مشكلات فراوانى را پشت سر گذاشته تا به سعادت نايل شده، امّا به هرحال، هيچ كدام از آنها به امر غيراختيارى منجر نمى شود و ارتباطى به ذات، ماهيت و لوازم ماهيت ندارد.(2)

---