(صفحه209)

صيغه امر

بحث اوّل

معانى صيغه امـر

مقصود از صيغه امر، همان صيغه «اِفْعَلْ» و وزن هاى مشابه آن ـ در ثلاثى و رباعى، مجرّد و مزيدفيه ـ مى باشد. بحث ما در اين جا، اختصاص به هيئت اِفْعَلْ دارد، يعنى اگرچه ما تعبير به صيغه امر مى كنيم و صيغه، مركّب از هيئت و ماده است ولى بحث، تنها در ارتباط با هيئت است و ما در ارتباط با مادّه آن ـ يعنى ضرب و قتل و... ـ بحثى نداريم.
همان طور كه هريك از موادّ، داراى وضع مستقلّى است، هريك از هيئات هم داراى وضع مستقلّى است، حال اسم آن را وضع نوعى بگذاريم يا وضع شخصى، بحث ديگرى است. هيئت فعل ماضى، براى معناى خاصّ وضع شده است. هيئت فعل مضارع هم براى معناى خاصّى وضع شده است، هريك از اسم فاعل، اسم مفعول و ساير هيئات نيز براى معناى خاصى وضع شده اند. هيئت اِفْعَلْ هم بايد داراى معناى خاصى باشد واين هيئت اِفْعَلْ كه عارض لفظ مى شود، براى تفهيم معناى خاصّى است.
(صفحه210) اكنون بحث در اين است كه آيا مفاد هيئت اِفْعَلْ چيست؟
ما وقتى موارد استعمال هيئت اِفْعَلْ را ملاحظه مى كنيم درمى يابيم كه موارد استعمال اين هيئت، مختلف است. هيئت اِفْعَلْ، در اكثر موارد ـ حدود نود درصد ـ در مقام امر استعمال مى شود، يعنى آمر مى خواهد از راه اين هيئت، به هدف خود نائل شود. وقتى آمر مى گويد: «اُدخل السوق و اشتر اللّحم» مى خواهد لحم در اختيار او قرار گيرد.
ولى هيئت اِفْعَلْ، در موارد ديگرى نيز استعمال شده است كه در آيات و روايات با آنها برخورد مى كنيم، مثلا در آيه شريفه { و إن كنتم في ريب ممّا نزّلنا على عبدنا فأتوا بسورة من مثله}،(1) كه در ارتباط با اعجاز قرآن است مى فرمايد: اگر شما ترديدى در وحى بودن قرآن داريد، فقط يك سوره ـ كه بر كوتاه ترين سوره هاى قرآن، يعنى سوره كوثر، منطبق است ـ از مثل يك چنين شخصى (يعنى حضرت پيامبر (صلى الله عليه وآله)) كه مكتب نرفته و نزد كسى درس نخوانده است و شما سابقه او را مى دانيد، بياوريد.(2)روشن است كه مقام { فأتوا بسورة من مثله} با مقام «اُدخل السوق و اشتر اللّحم» فرق مى كند. در اين مقام، خداوند نمى خواهد به سوره اى مانند قرآن، از جانب آنان، دست پيدا كند، بلكه مقام، مقام تعجيز است، يعنى مى خواهد به آنان بگويد: شما عاجز از اين هستيد كه حتى يك سوره مانند قرآن بياوريد.
و يا در آيه شريفه { كونوا قردة خاسئين}،(3) كه در مقام تسخير است، خداوند متعال، مى خواهد بفرمايد: شما مسخّر تحت اراده من مى باشيد و من اراده كردم كه شما

---

(صفحه211) به صورت ميمون درآييد، و به نفس همين { كونوا قردة خاسئين}، اين حالت در آنها پيدا مى شود، بدون اين كه موافقت و اختيار و امتثال مطرح باشد. اين آيه شريفه مثل آيه شريفه { إنَّما أمره إذا أراد شيئاً أن يَقول لَه كُن فَيَكون}(1) است، كه معناى آن «فيكون تكويناً» است، بدون اين كه مسأله وساطت اراده و مسأله امتثال و اطاعت، مطرح باشد.
گاهى نيز هيئت اِفْعَلْ در مقام تهديد به كار مى رود، مثل آيه شريفه { اعملوا ما شئتم}،(2) يعنى هركارى مى خواهيد انجام دهيد. اين { إعملواما شئتم} غير از «اُدخل السوق و اشتر اللّحم» است.
همين طور گاهى در مقام ترجّى و تمنّى استعمال مى شود.
در اين جا بحث در اين است كه اين مقامات ـ با قطع نظر از عنوان موضوع له بودن  ـ آيا داراى عنوان مستعمل فيه مى باشند؟ اگرچنين عنوانى داشته باشند، آنوقت بحث مى كنيم كه آيا اين استعمال، حقيقت است يا مجاز؟
به عبارت ديگر: مى خواهيم ببينيم آيا در آيه شريفه { فأتوا بسورة من مثله}، هيئت اِفْعَلْ، در معناى تعجيز استعمال شده است؟ آيا در { كوُنوا قِرَدَةً خاسِئين}، هيئت اِفْعَلْ، در معناى تسخير استعمال شده است؟ و... .

كلام مرحوم آخوند

مرحوم آخوند مى فرمايد: «از كلمات ديگران استفاده مى شود كه عناوين مذكور به عنوان مستعمل فيه براى هيئت اِفْعَلْ مى باشند، بلكه بالاتر از اين، استعمال هيئت اِفْعَلْ در اين معانى، جنبه حقيقت هم دارد، يعنى هيئت اِفْعَلْ داراى معانى متعددى است، يكى از آن معانى، عبارت از انشاء طلب است و ساير معانى ـ مانند تعجيز و

---

(صفحه212) تسخير و تهديد و... ـ نيز در رديف همان معناى انشاء طلب بوده و داراى عنوان حقيقت است».
مرحوم آخوند سپس مى فرمايد: واقعيت مسأله اين است كه معانى مذكور، به عنوان مستعمل فيه براى هيئت اِفْعَلْ مطرح نمى باشند. بلكه اين ها مربوط به مقام داعى هستند، يعنى انگيزه متكلّم از استعمال صيغه اِفْعَلْ ـ به عنوان يك عمل اختيارى ـ گاهى عبارت از اين است كه متكلّم مى خواهد از اين راه، تمكّن به مأموربه پيدا كند. و گاهى انگيزه او عبارت از تعجيز و گاهى تسخير و گاهى تهديد و... است. ولى مستعمل فيه در تمام موارد، عبارت از انشاء طلب است.
البته اين تعبير مرحوم آخوند ـ بنابر مبناى خود ايشان ـ نياز به توجيه دارد، زيرا به نظر ايشان، مستعمل فيه، عبارت از انشاء طلب نيست بلكه به هيئت اِفْعَلْ، انشاء طلب مى شود، همان طور كه در باب بيع گفته نمى شود: «مستعمل فيه بعتُ، عبارت از انشاء بيع است» بلكه به سبب بعتُ، انشاء البيع تحقق پيدا مى كند. بعتُ مانند يك ابزار و آلتى است كه به سبب آن انشاء بيع مى شود، نه اين كه بعتُ، در انشاء بيع استعمال شده باشد. بنابراين ـ به فرمايش خود مرحوم آخوند ـ بهوسيله هيئت اِفْعَلْ، مفهوم طلب، انشاء مى شود و با انشاء مفهوم طلب، يك طلب انشائى ـ در مقابل طلب حقيقى و طلب ذهنى ـ تحقق پيدا مى كند.
پس مرحوم آخوند معتقد است مستعمل فيه در تمام موارد استعمال هيئت اِفْعَلْ، عبارت از انشاءالطلب است ولى دواعى، مختلف است. سپس مى فرمايد: اگرچه ما اين حرف را مى زنيم ولى ما باكى نداريم از اين كه كسى بگويد: «واضع، درواقع، خصوصيتى را اخذ كرده و آن اين است كه هيئت اِفْعَلْ را براى انشاءالطلب وضع كرده، ولى در جايى كه داعى بر اين انشاءالطلب، همان هدف اكثر صيغه هاى امر باشد و آن عبارت از رسيدن به مأموربه و تحريك مكلّف براى انجام دادن مأموربه واقعى است. درنتيجه استعمال هيئت اِفْعَلْ در انشاءالطلب، در { فأتوا بسورة} و { اعملوا ما شئتم} و { كونوا قردةً خاسئين} به صورت مجاز است».
(صفحه213) مرحوم آخوند مى فرمايد: التزام به چنين چيزى، اشكال ندارد.(1)
بررسى كلام مرحوم آخوند ما در عين اين كه فرمايش مرحوم آخوند را مى پذيريم كه موارد اختلاف استعمال در هيئت اِفْعَلْ، ربطى به مستعمل فيه ندارد و اين طور نيست كه هيئت اِفْعَلْ در { فأتوا بسورة من مثله} در تعجيز استعمال شده باشد بلكه استعمال هيئت اِفْعَلْ، در تمامى موارد، به صورت يكسان است.
ولى در اين جا اشكالى بر مرحوم آخوند وارد است، زيرا ايشان در بحث طلب و اراده، عقيده داشت: طلب و اراده، در همه مراحل ـ مرحله مفهوم، مصداق حقيقى، وجود ذهنى، وجود انشائى ـ متحد مى باشند و تنها اختلافى كه بين اين دو، وجود دارد، مربوط به مرحله انصراف است. اراده، انصراف به اراده حقيقيّه دارد ولى طلب، انصراف به طلب انشائى دارد. امّا ازنظر مفهوم، فرقى نمى كند كه ما بگوييم: «مفاد هيئت اِفْعَلْ، انشاءالطلب است» يا بگوييم: «مفاد هيئت اِفْعَلْ، انشاءالإراده است».
ولى ما گفتيم:
اوّلا: اراده و طلب، دو معنا دارند و هيچ گونه اتحادى بين آنها وجود ندارد.
ثانياً: اراده و طلب، دو واقعيت مى باشند و اين گونه نيست كه يكى از آنها امر اعتبارى باشد. ولى واقعيت اراده، به قيام اراده به نفس مريد است. واقعيت اراده، عبارت از آن صفت قائم به نفس و آن شوق مؤكّدى است كه در مرحله تأكّدش به جايى مى رسد كه محرّك عضلات، به طرف مراد مى شود و محلّ آن شوق، عبارت از نفس است. اما واقعيت طلب، عبارت از همين سعى و تلاش است. طلب، يعنى سعى و تلاش مشاهَد و محسوس. طالب الآخرة، يعنى كسى كه دنبال كارهاى آخرت است نه اين كه فقط علاقه به آخرت داشته باشد. طالب الدنيا، يعنى كسى كه دنبال كارهاى

---