رساله توضيح المسائل

(شكهاى مبطِل)

مسأله : شك هايى كه نماز را باطل مى كند از اين قرار است:

اوّل: شك در شماره ركعتهاى نماز دو ركعتى مثل نماز صبح و نماز مسافر، ولى شك درشماره ركعتهاى نمازمستحب دوركعتى وبعضى نمازهاى احتياط، نمازراباطل نمى كند.

دوّم: شك در شماره ركعتهاى نماز سه ركعتى.

سوّم: آنكه در نماز چهار ركعتى شك كند كه يك ركعت خوانده يا بيشتر.

چهارم: آنكه در نمازچهار ركعتى پيش ازتمام شدن سجده دوّم شك كند كه دو ركعت خوانده يا بيشتر (براى تفصيل اين مسأله به صورت چهارم شكهاى صحيح مراجعه شود).

پنجم: شك بين دو و پنج ركعت يا دو و بيشتر از پنج ركعت.

ششم: شك بين سه و شش ركعت يا سه و بيشتر از شش ركعت.

هفتم: شك در ركعتهاى نماز به صورتى كه نداند چند ركعت خوانده است.

هشتم: شك بين چهار و شش ركعت يا چهار و بيشتر از شش ركعت چه پيش از تمام شدن سجده دوم باشد يا بعد از آن، ولى اگر بعد از سجده دوّم شك بين چهار و شش ركعت و چهار و بيشتر از شش براى او پيش آيد احتياط مستحب آن است كه بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از آن دو سجده سهو به جا آورد و نماز را هم دوباره بخواند.

مسأله : هرگاه براى نمازگزار شك پيدا شود بايد مقدارى فكر كند تا شايد شك او برطرف شود لذا اگر شك او برطرف شد و نسبت به يك طرف يقين يا گمان پيدا كرد بنا را بر آن گذاشته و نماز را ادامه دهد و نمازش صحيح است و اگر با مقدارى فكر كردن چيزى يادش نيامد و به شك خود باقى ماند و اصطلاحاً شك مستقر شد بايد به وظيفه شاك عمل كند. و اگر يكى از شك هاى مبطل مستقر شد نماز را قطع كند و در اينجا قطع نماز حرام نيست.

(شكهايى كه نبايد به آنها اعتنا كرد)

مسأله : شكهائى كه نبايد به آنها اعتنا كرد از اين قرار است:

اوّل: شك در چيزى كه محل بجا آوردن آن گذشته است.

دوّم: شك بعد از سلام.

سوّم: شك بعد از گذشتن وقت نماز.

چهارم: شك كثيرالشّك يعنى كسى كه زياد شك مى كند.

پنجم: شك امام و مأموم.

ششم: شك در نماز مستحبّى.

(1  ـ شك در چيزى كه محل آن گذشته است)

مسأله : اگر در بين نماز شك كند كه يكى از كارهاى واجب آن را انجام داده يا نه مثلاً شك كند كه حمد را خوانده يا نه چنانچه مشغول كارى كه بايد بعد از آن انجام دهديا مستحب است انجام دهد نشده باشد; بايد آنچه را كه در انجام آن شك كرده بجا آورد، و اگر مشغول كارى كه بايد يا مستحب است بعد از آن انجام دهد شده، به شك خود اعتنا نكند.

مسأله : اگر در بين خواندن آيه اى شك كند كه آيه پيش از آن را خوانده يا نه و يا وقتى آخر آيه را مى خواند شك كند كه اول آن را خوانده يا نه بايد به شك خود اعتنا نكند.

مسأله : اگر بعد از ركوع يا سجود شك كند كه كارهاى واجب آن مانند ذكر و آرام بودن بدن را انجام داده يا نه بايد به شك خود اعتنا نكند.

مسأله : اگر در حالى كه به سجده مى رود شك كند كه ركوع كرده يا نه يا شك كند كه بعد از ركوع ايستاده يا نه به شك خود اعتنا نكند.

مسأله : اگر در حال برخاستن شك كند كه تشهد را به جا آورده يا نه، به شك خود اعتنا نكند، ولى اگر شك كند كه سجده را بجا آورده يا نه بايد برگردد و بجا آورد.

مسأله : كسى كه نشسته يا خوابيده نماز مى خواند اگر موقعى كه حمد يا تسبيحات مى خواند شك كند كه سجده يا تشهد را بجا آورده يا نه بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر پيش از آنكه مشغول حمد يا تسبيحات شود شك كند كه سجده يا تشهد را بجا آورده يا نه بايد بجا آورد.

مسأله : اگر شك كند كه يكى از ركنهاى نماز را بجا آورده يا نه چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است نشده بايد آن را بجا آورد مثلاً اگر پيش از خواندن تشهد شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه بايد بجا آورد و چنانچه بعد يادش بيايد كه آن را بجا آورده بوده ـ چون ركن زياد شده ـ نمازش باطل است.

مسأله : اگر شك كند كه ركنى را بجا آورده يا نه چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است شده نبايد به شك خود اعتنا كند مثلاً اگر مشغول تشهد است و شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر يادش بيايد كه آن ركن را بجا نياورده در صورتى كه مشغول ركن بعد نشده بايد آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است; مثلاً اگر پيش از ركوع ركعت بعد يادش بيايد كه دو سجده را بجا نياورده بايد بجا آورد و اگر در ركوع يا بعد از آن يادش بيايد نمازش باطل است.

مسأله : اگر شك كند عملى را كه ركن نيست بجا آورده يا نه چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است نشده بايد آن را بجا آورد، مثلاً اگر پيش از خواندن سوره شك كند كه حمد را خوانده يا نه بايد حمد را بخواند و اگر بعد از انجام آن يادش بيايد كه آن را بجا آورده بوده چون ركن زياد نشده نماز صحيح است.

مسأله : اگر شك كند عملى را كه ركن نيست بجا آورده يا نه چنانچه مشغول كارى كه بعد از آن است شده، به شك خود اعتنا نكند; مثلاً موقعى كه مشغول خواندن سوره است شك كند كه حمد را خوانده يا نه بايد به شك خود اعتنا نكند و اگر بعد يادش بيايد كه آن را بجا نياورده در صورتى كه مشغول ركن بعد نشده بايد بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش صحيح است بنابراين اگر مثلاً در قنوت يادش بيايد كه حمد را نخوانده بايد بخواند و اگر در ركوع يادش بيايد نماز او صحيح است، ولى بنابر احتياط مستحب دو سجده سهو براى حمد كه نخوانده بجا آورد، و اگر واجبى كه نخوانده تشهد يا سجده باشد قضاى آن را واجب است انجام دهد و بعد از آن دو سجده سهو به جا آورد.

مسأله : اگر شك كند كه سلام نماز را گفته يا نه يا شك كند درست گفته يا نه چنانچه مشغول تعقيب نماز يا نماز ديگر شده يا مشغول انجام كارى شده كه نمازگزار را

از حال نماز بيرون مى برد بايد به شك خود اعتنا نكند، و اگر پيش از اينها شك كند بايد سلام را بگويد و اگر قبل از اين ها در صحيح گفتن سلام شك كند نيز بنابر احتياط واجب يك بار ديگر سلام را تكرار كند.

(2  ـ شك بعد از سلام)

مسأله : اگر بعد از سلام نماز شك كند كه نمازش صحيح بوده يا نه; مثلاً شك كند ركوع كرده يا نه، يا بعد از سلام نماز چهار ركعتى شك كند كه چهار ركعت خوانده يا پنج ركعت به شك خود اعتنا نكند، ولى اگر هردو طرف شك او باطل باشد مثلاً بعد از سلامِ نمازِ چهار ركعتى شك كند كه سه ركعت خوانده يا پنج ركعت نمازش باطل است.

(3  ـ شك بعد از وقت)

مسأله : اگر بعد از گذشتن وقت نماز شك كند كه نماز خوانده يا نه يا گمان كند كه نخوانده به شك خود اعتنا نكند، ولى اگر پيش از گذشتن وقت شك كند كه نماز خوانده يا نه، يا گمان كند كه نخوانده بايد آن نماز را بخواند بلكه اگر گمان هم كند كه خوانده، بايد آن را بجا آورد.

مسأله : اگر بعد از گذشتن وقت نماز، شك كند نماز را درست خوانده يا نه، بايد به شك خود اعتنا نكند.

مسأله : اگر بعد از گذشتن وقت نماز ظهر و عصر بداند فقط چهار ركعت نماز خوانده ولى نداند به نيّت ظهر خوانده يا به نيّت عصر بايد چهار ركعت نماز قضا به نيت نمازى كه بر او واجب است (مافِى الذّمة) بخواند.

مسأله : اگر بعد از گذشتن وقت نماز مغرب و عشاء بداند يك نماز خوانده ولى نداند سه ركعتى خوانده يا چهار ركعتى بايد قضاى نماز مغرب و عشاء را بخواند.

(4  ـ كَثيرُالشّك «كسى كه زياد شك مى كند»)

مسأله : ميزان در تشخيص كثير الشك عرف است و اگر كسى در يك نماز سه

مرتبه شك كند يا در سه نماز پشت سر هم مثلاً در نماز صبح و ظهر و عصر شك كند كثيرالشك است، و چنانچه زياد شك كردن او از روى غضب يا ترس يا پريشانى حواس نباشد بايد به شك خود اعتنا نكند.

مسأله : كثيرالشك اگر در بجا آوردن چيزى شك كند بايد بنا را بر اين بگذارد كه آن فعل را انجام داده است و نماز را ادامه دهد مثلاً اگر شك كند كه سجده كرده يا خير بنا بگذارد كه انجام داده است و اگر شك كند كه دو ركعت خوانده است يا سه ركعت بنا بگذارد كه سه ركعت خوانده است. و اگر بنا بر انجام آن فعل نماز باطل مى شود بنا بگذارد كه آن را انجام نداده است مثلاً اگر در نماز صبح شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت بنا بگذارد كه دو ركعت خوانده و نماز را تمام كند.

مسأله : كسى كه در يك چيز نماز زياد شك مى كند چنانچه در چيزهاى ديگر نماز شك كند بايد به دستور آن عمل نمايد; مثلاً كسى كه زياد شك مى كند كه سجده كرده يا نه اگر در بجا آوردن ركوع شك كند بايد به دستور آن رفتار نمايد يعنى اگر هنوز ايستاده، ركوع را بجا آورد و اگر به سجده رفته اعتنا نكند.

مسأله : كسى كه در نماز مخصوصى مثلاً در نماز ظهر زياد شك مى كند اگر در نماز ديگر مثلاً در نماز عصر شك كند بايد به دستور شك رفتار نمايد.

مسأله : كسى كه وقتى در جاى مخصوصى نماز مى خواند زياد شك مى كند اگر در غير آن جا نماز بخواند و شكى براى او پيش آيد به دستور شك عمل نمايد.

مسأله : اگر انسان شك كند كه كثيرالشك شده يا نه يعنى چون نمى داند كه آيا در سه نماز قبلى شك كرده تا كثير الشك باشد يا فقط در دو نماز قبلى شك كرده تا كثير الشك نباشد بايد به دستور شك عمل نمايد. و كثيرالشك تا وقتى يقين نكند كه به حال معمولى مردم برگشته بايد به شك خود اعتنا نكند.

مسأله : كسى كه زياد شك مى كند اگر شك كند ركنى را به جا آورده يا نه و اعتنا نكند بعد يادش بيايد كه آن را بجا نياورده چنانچه مشغول ركن بعد نشده بايد آن را بجا آورد و اگر مشغول ركن بعد شده نمازش باطل است; مثلاً اگر شك كند ركوع كرده يا نه و اعتنا نكند چنانچه پيش از سجده يادش بيايد كه ركوع نكرده بايد ركوع كند و اگر در