(صفحه425) خصوص جمله اخير بدانيم، زيرا رجوع استثناء به همه جمل سه گانه، مستلزم استعمال لفظ در اكثر از معناست و واضع چنين چيزى را اجازه نمى دهد».
بله، روى هر دو مبناى فوق اگر كسى معتقد شود كه كلمه «زيد»، به صورت مجازى در عنوان كلّى «المسمّى بزيد» استعمال شده است، ديگر استعمال لفظ در اكثر از معنا لازم نمى آيد و نه استحاله عقلى در كار است و نه استحاله از ناحيه واضع. بلكه در اين صورت «زيد» در يك معنا استعمال شده است و اين استعمال، اگر چه استعمال مجازى است ولى ممتنع نيست. و رجوع استثناء به همه جملات صحيح مى شود.
بر اين اساس ما با دو ظهور مواجه مى شويم:
1ـ ظاهر اين است كه استثناء به عقدالحمل مربوط مى شود و چون عقدالحمل واحد است و در صدر كلام ذكر شده، بايد استثناء به همه جمل سه گانه مربوط شود.
2ـ ظاهر اين است كه «زيد» در معناى حقيقى خودش ـ كه شخص واحد است ـ استعمال شده است، زيرا استعمال آن در «المسمّى بزيد» اگر چه مانعى ندارد و در صورت چنين استعمالى، رجوع استثناء به همه جمل بلا مانع خواهد بود ولى اين استعمال، مجازى بوده و استعمال مجازى بر خلاف ظاهر است و نياز به قرينه دارد.
سپس بحث مى شود كه آيا كدام يك از اين دو ظهور ترجيح دارند؟
اگر توانستيم مورد راجح را تشخيص دهيم، بحثى نيست والاّ كلام مجمل مى شود ودر اين صورت، رجوع به جمله اخير به عنوان قدر متيقّن مطرح خواهد بود.
امّا بنابر نظريه سوّم ـ كه ما قائل شديم ـ هيچ مانعى از رجوع استثناء به تمامى جمل نيست. و ظهور استثناء در رجوع به عقدالحمل، قرينه بر اين معناست كه «زيد» در سه معنا استعمال شده است.
صورت دوّم: جايى كه هم عقدالحمل و هم عقدالوضع متعدّد باشند، مثل «أكرم العلماء و سلّم على الفقراء و أضف الهاشميّين إلاّ زيداً». در اين جا نيز ناچاريم مسأله اجمال را مطرح كنيم، زيرا دليلى بر رجوع «إلاّ زيداً» به همه جمل نداريم. بلكه مقتضاى ظاهر استثناء اين است كه استثناء به عقدالحمل مربوط باشد و چون
(صفحه426) عقدالحمل متعدّد است و قرينه اى بر رجوع استثناء به همه آنها نداريم، كلام مجمل مى شود. و در اين صورت، رجوع به جمله اخير به عنوان قدر متيقّن مطرح خواهد بود.
خلاصه بحث:
خلاصه آنچه در مورد استثناى واقع بعد از جمل متعدّد مطرح كرديم اين است كه: بنابر مبنايى كه ما در اين جا ـ در مقابل مرحوم نائينى ـ داشتيم و نيز مبنايى كه در مسأله استعمال لفظ در اكثر از معنا داشتيم، بايد بگوييم:
1ـ هر جا عقدالحمل واحد باشد، استثناء به جميع رجوع مى كند، خواه مستثنى عنوانى عامّ بوده يا علم باشد. و هيچ وجهى براى رجوع استثناء به خصوص جمله اخير نداريم.
2ـ مواردى كه عقدالحمل متعدّد باشد، بر دو قسم است:
الف: اگر عقدالوضع واحد باشد، ملحق به صورت قبل است واستثناء به جميع رجوع مى كند
ب: اگر عقدالوضع متعدّد باشد، كلام داراى اجمال شده و ظهورى ندارد.
اكنون اين بحث مطرح مى شود كه:
آيا در صورت اجمال، چه بايد كرد؟
با توجه به اين كه اجمال در مانحن فيه، به نحو دوران بين اقلّ و اكثر است و اقلّ ـ يعنى رجوع به جمله اخير ـ به عنوان قدر متيقن مى باشد و رجوع به جملات قبلى مشكوك است، ممكن است كسى توهّم كند:
«در جمله «أكرم العلماء و سلّم على الهاشميّين و أضف الفقراء إلاّ الفسّاق منهم» ـ كه از موارد مسلّم اجمال بود ـ نسبت به جمله اخير، يقين به تخصيص داريم، امّا نسبت به دو جمله قبلى شك در تخصيص داريم و همان طور كه در ساير موارد شك در تخصيص، به اصالة العموم مراجعه مى كنيم، در اين جا نيز به اصالة العموم مراجعه كرده و نتيجه مى گيريم كه «إلاّالفسّاق» فقط مربوط به جمله اخير است و دو جمله قبلى بر
(صفحه427) عموم خود باقى هستند».
در پاسخ اين توهّم مى گوييم:
مقدّمتاً بايد دانست كه اصالة العموم يكى از اصول عقلائى است و در مواردى مى توانيم به اصول عقلائى مراجعه كنيم كه احراز كرده باشيم عقلاء در آن موارد به آن اصل مراجعه مى كنند. امّا اگر يقين داشته باشيم كه عقلاء مراجعه نمى كنند يا شك در رجوع عقلاء داشته باشيم، نمى توانيم به آن اصل عقلايى مراجعه كنيم.
پس از روشن شدن مقدّمه فوق مى گوييم:
ما در بعضى از موارد، رجوع عقلاء به اصالة العموم را احراز كرده ايم، مثلاً اگر مولا بگويد: «كرم العلماء» و ما شك كنيم كه آيامخصّص متّصل يا منفصلى وجود دارد يا نه؟ و به مقدار لازم هم فحص كرديم امّا دليلى بر وجود مخصّص پيدا نكرديم، در چنين موردى عقلاء به اصالة العموم تمسك مى كنند و مى گويند: مراد متكلّم از «أكرم العلماء» معناى عامّ آن مى باشد.
ولى در مانحن فيه، «إلاّ الفسّاق» صلاحيت مخصّص بودن را دارد، زيرا يقين نداريم كه «إلاّ الفسّاق» اختصاص به جمله اخير داشته باشد، بلكه احتمال مى دهيم كه متكلّم بر «إلاّ الفسّاق» اعتماد كرده و آن را ناظر به همه جملات دانسته باشد. آيا در چنين موردى نيز عقلاء به اصالة العموم تمسّك مى كنند؟ حدّاقل اين است كه رجوع عقلاء به اصالة العموم در چنين مواردى مشكوك است و همين شك، مانع از تمسّك به اصالة العموم است.
پس در موارد اجمال چه بايد كرد؟
با توجه به اين كه در موارد اجمال نمى توان به اصالة العموم تمسّك كرد، پس دست ما از دليل لفظى كوتاه است و نوبت به اصل عملى مى رسد. و چون شك ما به صورت شك در حكم تكليفى است،(1) چنانچه استصحابى با حالت سابقه وجود نداشته

---

(صفحه428) باشد، بايد به اصالة البراءة مراجعه كنيم.
مرحوم آخوند نيز همين مطلب را مطرح كرده اند و اختلاف ما با ايشان در اين است كه ايشان مسأله اجمال را در همه موارد پياده مى كنند ولى ما تنها بعضى از موارد را داراى اجمال مى دانيم. ولى كلام مرحوم آخوند در مورد حكم صورت اجمال، قابل قبول است.(1)
ولى مرحوم نائينى معتقد است نسبت به جمله اوّل و دوّم، اصالة العموم جريان پيدا مى كند، زيرا متكلّمى كه استثناء واحدى را بعد از جمل متعدّد مطرح مى كند، يا مى خواهد استثناء را در رابطه با جمله اخير بداند و يا مى خواهد آن را در ارتباط با همه جمل بداند و احتمال سوّمى در اين جا وجود ندارد.
اگر مراد متكلّم اين باشد كه استثناء به خصوص جمله اخير مربوط باشد، پس عموم دو جمله اوّل محفوظ است.
و اگر مراد متكلّم اين باشد كه استثناء به تمامى جمل ارتباط داشته باشد، متكلّم نمى تواند با چنين بيانى به مراد خودش برسد، زيرا وقتى «إلاّ الفسّاق» را به دنبال جمله اخير آورد، استثناء جاى خودش را مى گيرد يعنى با جمله اخير ارتباط پيدا مى كند و دو جمله اوّل بدون استثناء باقى مى ماند.
پس نمى شود متكلّم از طرفى رجوع استثناء به همه جمل را اراده كرده باشد و از طرفى كلام را به اين صورت ـ كه محل بحث ماست ـ آورده باشد. و از اين كه متكلّم چنين تعبيرى آورده است كشف مى كنيم كه رجوع استثناء به جمله اخير را اراده كرده و دو جمله قبلى بر عموم خود باقى هستند.(2)
ما در پاسخ به مرحوم نائينى مى گوييم:
اين حرف در صورتى قابل قبول است كه متكلّم بخواهد همه مرادش را براى مستمع بيان كند، در حالى كه در موارد اجمال، متكلّم نمى خواهد همه مرادش را براى

---

(صفحه429) مستمع بيان كند. مرحوم آخوند در كفاية الاُصول در فرق بين اهمال و اجمال مى گويد: در اهمال، غرض متكلّم به بيان تعلّق نگرفته ولى در اجمال، غرض به عدم بيان تعلّق گرفته است. مصلحتى اقتضاء كرده كه انسان همه خصوصيات را بيان نكند. در موارد اجمال، مولا نمى خواهد بيان كند كه استثناء به خصوص جمله اخير مربوط مى شود يا به همه جملات؟
بر چه اساس شما مى گوييد: استثناء، با جمله اخير ارتباط پيدا كرده و دست جملات قبلى از استثناء كوتاه مى شود؟ اگر بخواهيد بگوييد: «كلام، ظهور در چنين معنايى دارد» مى گوييم: «مسأله ظهور، از محلّ بحث ما خارج است. بحث ما جايى است كه ظهورى در كار نباشد و اين كه ما رجوع به جمله اخير را مطرح مى كنيم، از باب قدر متيقّن است». پس كلام مرحوم نائينى قابل قبول نيست و حق با مرحوم آخوند است.