فهرست مطالب

(صفحه 544)
و اگر پزشك اطمينان دارد كه داروى مضرّ با همه عوارض و مضراتش براى مريض لازم است و داروى بى ضرر، يا كم ضرر نيست. در اين صورت با شرط برائت و عدم ضمان اقدام كند و مسؤول نيست.

فراموشى و جهل پزشك

سؤال 2047 :با توجه به گستردگى بسيار زياد علوم پزشكى كه واقعاً امكان فراگيرى و بخاطر سپردن تمام بيماريها و تمامى داروهايى كه بر همه بيماريها مؤثرند، و نيز عوارض آنها وجود ندارد، اگر پزشك بخاطر فراموشى، بنا به حدس خود، چه در موارد اورژانس و چه غير اورژانس، جهت نجات جان و يا تسكين آلات بيمار، سهواً اقدام به تجويز دارويى غير مؤثر بر بيمارى كند، كه بيمار را متحمّل هزينه بيهوده و يا عوارض جانبى كند، در اين صورت آيا پزشك مسؤول و مديون است؟ (در صورتى كه امكان ارجاع به متخصص ديگرى هم نباشد).
جواب: در صورتى كه به حدس و گمان تجويز دارو كرده و احتمال عقلايى و قوى بر مفيد بودن دارو نمى داده، مسؤول است. خصوصاً اگر شرط برائت نكرده باشد، و اگر تجويز داروى مضر بر اثر سهو و نسيان باشد، با شرط عدم ضمان، مسؤول نيست.

سؤال 2048 :اگر پزشك بخاطر فراموشى انواع و علايم بيماريها (بخاطر گستردگى موضوع)، بيمارىِ شخص را تشخيص ندهد، و لذا نداند داروى مناسب چيست; و در نتيجه اصلا دارويى تجويز نكند; در صورتى كه بيمارى تشديد و يا منجر به مرگ گردد، اين پزشك در چه حدى مسؤول است؟ (در صورتى كه امكان ارجاع به متخصص ديگرى هم نباشد).
جواب: اگر پزشك علايم بيمارى، يا داروها را فراموش كرده و نمى تواند تشخيص دهد، حق معالجه ندارد و مسؤوليتى هم ندارد. ولى اگر علايم مرض مشترك بين چند مرض است و مرض قابل تشخيص نيست و نياز به مصرف چند نوع دارو دارد; تا يكى مؤثر واقع شود; (بدون اينكه داروها و علايم بيمارى را فراموش كرده باشد) در اين صورت كه دسترسى به پزشك متخصص نيست، مى تواند با شرط عدم ضمان، مداوا كند، و با احتمال نجات جان بيمار، با شرط
(صفحه 545)
برائت، لازم به اقدام است. و اگر عارضه اى رخ داد، مسؤول نيست.

سؤال 2049 :اگر بخاطر كمبود امكانات تشخيصى كافى، تشخيص ممكن نگردد و مداواى لازم صورت نگيرد و بيمارى تشديد يا منجر به مرگ شود، آيا پزشك معالج مسؤول است؟
جواب: در مرحله اول لازم است بيمار را به پزشك ديگرى ارجاع و راهنمايى كند. و در صورت عدم متخصّص، اگر احساس كرد كه تأخير معالجه براى بيمار خطر دارد و احتمال قوى بر تأثير مداوا بدهد; لازم است مداوا كند; و با شرط عدم ضمان، مسؤول نيست.

سؤال 2050 :اگر تشخيصِ بيمارى به درستى صورت گيرد; ولى داروى مؤثر در دسترس نباشد و يا بسيار گران باشد و بيمار قادر به تهيه آن نباشد، آيا پزشك معالج ملزم به تهيه آن دارو به هرطريق ممكن براى بيمار مى باشد؟
جواب: در فرض مذكور، اگر جان بيمار در معرض خطر باشد، پزشك و ديگران ملزم هستند، به نحو واجب كفايى، داروى مورد نياز را به هرطريق ممكن تهيه كنند و بيمار را نجات دهند.

سؤال 2051 :با توجه به اينكه اگر بخواهيم طبابت پزشك را با توجه به مشكلات فوق، و در صورت مواجهه، با اين مشكلات، تنها در صورتى مجاز بدانيم كه وى در اين زمينه ها داراى تخصص و تجربه كافى باشد; عملا مسائل درمان با اختلال كامل روبرو خواهد شد. زيرا اولا: هر پزشكى تا رسيدن به اين تخصص و تجربه كافى; بايد همان مراحل اوليه را طى كند (كه همان دوران بدون تجربه و تخصص است) و ثانياً: به علت جمعيت زياد، امكانات كم، فرصتهاى ناكافى و دهها علل ديگر (حداقل در كشور ايران) نمى توان انتظار داشت; پزشكانى ـ كه از ابتدا كاملا مسلط باشند ـ به طبابت بپردازند. با توجه به مقدمه فوق و موضوعات مطرح شده در كليه سؤالهاى قبل، مسائل مهم ذيل مطرح مى شود:
الف ـ در مواردى كه پزشك داروى مؤثر بر بيمارى يا عوارض خطرناك آن را فراموش كرده، و فرصت و امكانات كافى جهت دسترسى به اطلاعات كافى يا پزشك متخصص ديگرى نيز ندارد.
(صفحه 546)
ب ـ مطمئن است كه داروى خاصى براى بيمارى مفيد است، و همچنين مطمئن است و يا احتمال مى دهد كه در صورت تجويز آن دارو عوارضى خفيف و يا شديدتر از خود بيمارى و حتى مرگ در اثر اين دارو، گريبانگير اين بيمار خواهد شد. (كه البته موارد الف و ب شامل مسائل تشخيصى نيز مى باشد).
آيا پزشك در اين حالات مى تواند مريض را به حال خود بگذارد و چنين فرض كند كه: گويا پزشكى موجود نبوده و قضا و قدر الهى هرچه باشد بر او جارى خواهد شد. و بدين ترتيب خود را در معرض خطر مؤاخذه مادى و معنوى حاصل از عوارض احتمالى و هزينه هاى نابجاى آن قرار ندهد، و كار وى را به خداوند واگذارد كه يا خود بهبودى نسبى يابد و فرصت تحقيقات بعدى فراهم گردد، و يا به تدريج دچار عوارض شديد و مرگ گردد؟
اصولا در چنين مواردى كه پزشك واقعاً نمى داند كه براى نجات جان يا رفع و تسكين آلام يك بيمار چه كارى انجام دهد; وظيفه او چيست؟ درمانهاى بدون اطمينان و غير قابل اعتماد؟ (كه ممكن است خود آنها باعث مرگ يا عوارض شديدتر شوند) و يا عدم هرگونه اقدام درمانى؟
آيا اگر پزشك با اقدام به درمان نامطمئن، موجب خسارت و مرگ مريض گردد; مسؤول است؟
آيا اگر اقدام به هيچ درمانى نكند (با توجه به علل و توضيحات فوق)، مسؤوليتى متوجه اوست؟
اين موضوع با توجه به اين نكته كه گاهى، فرصت هيچ گونه مشورت يا ارجاع بيمار به پزشكان متخصص و آگاه ديگرى وجود ندارد، مطرح است.
(در خاتمه جهت روشن شدن موضوع، مثالى ذكر مى شود: گاهى پزشكى كه داراى تجربه كافى نيست با بيمارى در حالت بيهوشى، مواجه مى شود كه نمى داند اين بيمار در اثر كمبود يا ازدياد قند بدنش، دچار بيهوشى شده است، در اين حالت طبيعى است كه درمان كاملا متناقض است و باعث اشتباه پزشك مى شود.
جواب: پزشكى، مانند ساير فنون و دانشها مراتب متعدّد دارد; و اگر طبابت و مداوا پيش از رسيدن به حد تخصّص جايز نباشد ـ همانگونه كه در سؤال اشاره
(صفحه 547)
شده ـ مسائل درمان با اختلال و كندى روبرو مى شود. و پزشك متخصص هم پيدا نخواهد شد، با صرف نظر از لوازم مذكوره، هر پزشكى در حد معلوماتى كه دارد، مى تواند بيمار را با دقت معاينه و داروى مورد اطمينان و مفيد را تجويز كند و براى رفع مسؤوليت، شرط عدم ضمان كند. پاسخ فروع مورد سؤال به شرح ذيل است:
الف ـ فراموشى دارو و عوارض بيمارى دو قسم است: 1 ـ پزشك مى داند نام و خصوصيات داروها را و عوارض بيماريها را فراموش كرده است. 2 ـ متوجه فراموشى خود نيست و خصوصيات داروها و عوارض بيماريها را در ذهنش مخلوط كرده، كه جواب اين دو فرض در جواب سؤال 2047 و 2048 گذشت ملاحظه شود.
ب ـ اگر پزشك اطمينان دارد كه داروى خاصى براى مريض مفيد است و احتمال مى دهد كه عوارض جنبى دارد; و يا مى داند عوارض سبك جنبى دارد; بايد مريض را مداوا كند، و شرط عدم ضمان كند. و اگر احتمال مى دهد كه دارو مفيد است و احتمال عوارض نيز مى دهد; ولى عوارض جبران پذير است، با شرط عدم ضمان مى تواند بيمار را درمان كند و مسؤول نيست. و در اين دو صورت اگر امكان ارجاع به پزشك ديگر نيست و مداوا نكردن براى بيمار خطر دارد، بر پزشك واجب است مداوا كند; و شرعاً نمى تواند او را به حال خود واگذارد، و جهت رفع مسؤوليت، شرط عدم ضمان كند و اگر اطمينان دارد كه عوارض جنبى دارو شديد و خطرناك است، حق مداوا ندارد و اگر مداوا كند مسؤول است. و در اين صورت، شرط عدم ضمان هم رفع مسؤوليت و ضمان نمى كند.
اما راجع به قسمت آخر سؤال، بايد گفت: در هر موردى كه پزشك ديگرى نيست، و پزشك اطمينان دارد كه اگر مريض را به حال خود واگذارد مى ميرد، و از سويى مرض و بيمارى را، يا دارو را صددرصد تشخيص نمى دهد، بايد بيمار را با داروهايى كه احتمال مى دهد مفيد است مداوا كند و براى رفع مسؤوليت، شرط عدم ضمان كند.
(صفحه 548)

روشهاى درمان

سؤال 2052 :در صورتى كه داروهاى كاملا مؤثر، به هر علتى در دسترس نباشد، آيا پزشك مى تواند داروهايى را كه احتمال مى دهد، مؤثر باشند، تجويز كند؟ در صورت عدم موفقيت، آيا پزشك در قبال عوارض احتمالى اين داروها و يا هزينه بيهوده اى كه بر بيمار تحميل شده، مسؤول و مديون است؟
جواب: با احتمال مؤثر بودن داروهاى موجود و اهميت مداوا، مى تواند تجويز دارو بكند و با شرط عدم ضمان، مسؤول نيست.

سؤال 2053 :گاهى اوقات (مثل برخى عفونتهاى نه چندان مهم) پزشك جهت تسريع بهبودى بيمار، يا اطمينان از اينكه داروى تجويزىِ وى بسيار قوى است و در مورد خيلى از عفونتها مى تواند مؤثر باشد، و يا به خاطر اينكه از هزينه درمان بيمار و مراجعات مكرر وى بكاهد، اقدام به تجويز داروهايى مى كند كه ضررهاى آنها كاملا شديد بوده و به اثبات رسيده است; و اين در حالى است كه شايد بتوان از طريق داروهاى ديگر كه ضرر بسيار كمترى دارند (ولى ممكن است با عدم اطمينان كامل و هزينه زيادتر همراه باشند) بيمار را معالجه كرد، با چنين فرضى، بهترين كار چيست؟ انتخاب راه سريع و پرخطر يا راه كم خطر و احياناً نامؤثر؟
جواب: بستگى به تميز و تشخيص پزشك دارد، هريك از دو راه را كه بهتر دانست، انتخاب كند.

سؤال 2054 :در برخى بيماريها (همانند فشار خون بالا، به علت عوامل ناشناخته ايجاد كننده آن)، طبق روش معمول (كه اجراى آن طبق علوم روز ضرورى است)، يك يا چند دارو، بكار برده مى شود، و در صورت عدم تأثير، داروهاى ديگرى بكار برده مى شود، الى آخر. با توجه به اينكه اين داروها از يك طرف، در همه افراد مؤثر نيستند و ممكن است نسبت به شخصى، در درمانهاى اوليه و نسبت به شخصى ديگر در درمانهاى آخر مؤثر باشند. و از طرف ديگر، هريك از داروها داراى عوارضِ خاصى هستند، آيا پزشك معالج (كه در حقيقت داروهاى مختلف را به ترتيب در مورد بيمار آزمايش مى كند) در قبال هزينه اضافه يا عوارض داروها مسؤول است؟
جواب: در فرض مذكور، اگر پزشك كوتاهى نكند و با دقت كامل بيمار را به